Ferrowy meridian
Ferrowy meridian, pomjenowany po Ferro, jednej z Kanariskich kupow, bě w Europje najdale rozšěrjeny nulowy meridian wot starowěka, naposled na Pariski meridian skoplowany a – přewažneho wužiwanja Greenwichskeho meridiana na mórskich kartach dla – na krajnych kartach. wobmjezowany Po Ferrowym meridianje su koordinaty wjele nawigaciskich a krajnych kartow předewšěm wot 16. do 19. lětstotka wusměrjene.
Stawizny
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Prěni raz wokoło 100 postaji Marinos z Tyrosa insulae fortunatae (łaćonsce za zbožowne kupy), Kanariske kupy, zapadny kónc tehdy znateho swěta, jako referencny dypk. Tute postajenje wšak je so jenož předobyło, dokelž wuznamny astronom Klawdius Ptolemeus jo w lěće 150 přewza. Wono je pak skerje teoretiskeho wuznama było, dokelž Ptolemeus poćahowaše so při swojim dźěle na swoje ródne město Aleksandrija, kotrehož połoženje na 60,5° postaji, štož scyła prawemu połoženju Kanariskich kupow njewotpowěduje. Ze srjedźowěkom a jeho kołowymi kartami běchu měridiany bjez wuznama, Kanariske kupy zhubichu so ze znateho swěta Europy. Tež pozdźiše portolanowe karty geografiske koordinaty njepředstajichu.
Ze znowawotkryćom Kanariskich kupow w 14. lětstotku a po tym započinacej so renesansu su zaso na Ptolemejske předstawy nawjazali a postaji so najbóle zapadna kupa Ferro (dźensa El Hierro) jako nulowy meridian. W zwisku ze slědźerskimi pućowanjemi a natwarjenjom hwězdarnjow w Europje, na spočatku hišće bjez čóčkowych instrumentow, rosćeše ličba konkurowacych nulowych meridianow wot 16. lětstotka. Ale najwjace z nich docpě jenož lokalny abo narodny wuznam. Podpěrowace za wobchowanje Ferroweho meridiana tež skutkowaše, zo meridian magnetoweho čopa, kotryž zda so najprjedy jako přirodna definicija nuloweho meridiana, wočiwidnje jenož mało na zapad ležeše. Dalša lěpšina tutoho ličenja dołhosće běchu pozitiwne hódnoty za wšu Europu. W aprylu 1634 je so wot kongresa wučencow wšěch łódźowacych narodow Ferrowy nulowy meridian wobkrućił a zdobom hišće raz dokładnišo na Punta Orchilla, zapadnu kónčk kupy, postajił.
Zmylk při postajenju dołhosće je do toho při něšto stopnjow był: Ptolemeus postaji wupřestrěće po dołhosći Srjedźneho morja při 62°, Mercator je jo w lěće 1554 z 52° podał, woprawdźe leži při 42°. Dalokowid, kotryž bě znaty wot wokoło 1610, zmóžni přez wobkedźbowanje astronomiskich podawkow, předewšěm wobběhow Jupiterowych měsačkow, za kotrež wot lěta 1668 tabele eksistowachu, pomjeńšenje zmylka na 10 do 12 mjeńšin, při runočasnym wobkedźbowanju na poćahowym městnje na 2 do 3 mjeńšin. Z tym započa so wuznam derje wutwarjenych hwězdarnjow dale rosć. Předchadnik je Brahowy Uranienburg był, mjezynarodny wuznam docpěštej wosebje Pariski obserwatorij wot lěta 1666 a Royal Greenwich Observatory wot lěta 1676, kotrež wšě hižo z praktiskich přičinow k nowym meridianowym systemam wjedźechu. Na kupje Ferro njebě natwarjenje wulkeje hwězdarnje myslomne. Dokelž Ferrowy meridian najebać toho njěměł so spušćić, bě po postajenju dołhostneje diferency k Pariskemu obserwatorjej wot 1724 přez Louis Feuillée na mjez 19°52' a 20°06' Ferrowe postajenje na eksaktne 20° na zapad wot Pariskeho obserwatorija konsens. Z tym bě Ferrowy nulowy meridian skryty Pariski nulowy meridian. Do toho je so z dołhostnej diferencu 22,5° Paris–Ferro powobličowało.
Po tym je so wjele nulowych meridanow přez Ferrowy meridian wuměniło abo na Ferrowy meridian wróćo zwjedło, tak zo wot srjedź 18. lětstotka jenož Ferro a Paris z jedneje strony a, najprjedy mało Greenwich z druheje strony mějachu wjetši wuznam. Krótko po tym, wot poslednjeje třećiny, bě tež na morju spušćomna postajenje dołhosće móžno, přez zwěsćowanje dosć dokładnych měsačkowych distancow w měsačkowych tabelach a přez dosć dokładne chronometry. Z tym běchu tež dokładne podaća dołhosće na mórskich kartach trěbne. Dokelž mórska móc Wulka Britaniska je tu načolna była, je so na mórskich kartach Greenwichski nulowy meridian přesadźił. Hakle wot lěta 1884 je so na zakładźe toho Greenwich jako pócahowy dypk mjezynarodnje jako doporučenje dojednał a přesadźi so tež jara spěšnje. Zawjazny bu wón na mjezynarodnej konferency swětowych kartow w lěće 1913.
Tež po přestajenju kartow je so Ferrowy nulowy meridian znutřka krajměrjenskich zarjadnistwow zwjetša hišće dale wužiwał. W Němskej je so Ferrowy nulowy meridian we wobłuku přihotowanjow k přechodej krajměrjenstwa na koordinaty Gauß-Krüger w lěće 1923 přez Greenwichski wuměnił. Za to je so wot dotalnych hódnotow dołhosće kulojćena hódnota 17° 40' wotličiła, zo by dotalny łopjenowy přitřih topografiskich kartow wobchowało. Awstriske krajměrjenstwo bazuje do dźensnišeho na Ferrowym nulowym meridianje. Přeličenje do Greenwichskich dołhosćow stawa so z mjezynarodnje normowanej hódnotu 17° 40' 00" (hlej tež Hermannskogel a Rauenberg), mjeztym zo je starša hódnota 17° 39' 46,02" z europskeho wurunanja dołhosćow Theodora Albrechta (wokoło 1890) wušła. Dla absolutneho lotoweho wotchilenja 13–14" pola Wiena a pola Berlina je so naposledk kulojta hódnota dojednała.
Literatura
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Gustav Forstner: Längenfehler und Ausgangsmeridiane in alten Landkarten und Positionstabellen. Dissertation, Universität der Bundeswehr München, Fakultät für Bauingenieur- und Vermessungswesen, Studiengang Geodäsie und Geoinformation, Neubiberg 2005. (= Schriftenreihe / Studiengang Geodäsie und Geoinformation, Universität der Bundeswehr München, Heft 80. Tež online jako pdf, ub.unibw-muenchen.de).
Eksterne wotkazy
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Heinrich Busch: Nulowy meridian. seefunknetz.de, 2000 (z kartami, němsce)