Ablawt

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije

Ablawt (tež apofonija) mjenuje so změnu wokalow mjez rozdźělnymi morfami, kotrež samsny morphem reprezentuja. Zapřijeće bu w lěće 1819 wot Jacoba Grimma do rěčewědy za poznamjenjenje prawidłowneje změny w zdónkowym wokalu při fleksiji germanskich sylnych werbow (tu a tam hižo zašo podobnje wužity, ale hišće nic jako jasnje wobrysowane fachowe zapřijeće). Tutón ablawt najskerje dźe hižo na protoindoeuropsku prarěč a pokazuje hišće swoje wuskutki w najwjace indoeuropskich rěčach.

Rozeznawa so mjez kwalitatiwnym ablawtom (změna wokala) a kwantitatiwnym ablawtom (změna wokaloweje dołhosće). Pomjenowanja ablawtowych schodźenkow jednotnje njejsu. Zwjetša so pola indoeuropskeho ablawta tři schodźenki rozeznawaja:

  • Połny schodźenk (zakładny schodźenk, normalny schodźenk)
  • Podlěšenski schodźenk
  • Zhubjenjenski schodźenk (redukciski schodźenk, nulowy schodźenk)

Ablawty pola němskich werbow[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

W germanšćinje słuži pola tak mjenowanych słabych werbow dentalny sufiks (na př. -t- w němčinje, -ed w jendźelšćinje) za markěrowanje preterituma a participa II. Pola sylnych werbow wšak chětro prawidłowny ablawt wustupuje, to rěka, tam so hłowne wokale při konjugaciji měnjeja.

Přikład z němčiny:

Słaby werb je na př. loben, zdónkowy wokal njeměnja so při tworjenju preterituma: loben, lobte, gelobt.

Sylny werb je na př. trinken, wokal měnja so při tworjenju preterituma: trinken, trank, getrunken.

Su w germanšćinje sydom ablawtowych rjadow, znutřka kotrychž wokal so po krutym prawidle ablawtuje (prěnjotna přičina za to su mj. dr. sćěhowace konsonanty). W němčinje su do dźensnišeho wšě sydom ablawtowych grupow wobchowane, při čimž někotre werby su tež swoju ablawtowu grupu w běhu rěčnych stawiznow změnili, abo počachu słabe być, na př. so werb backen w sewjernej němčinje hłownje słabje skłonjuje (backen - backte - gebackt), mjeztym zo so w hornjej němčinje hišće husto sylny preteritum a particip II (backen - buk - gebacken) jewjetej.

Přikłady za werby jednotliwych ablawtowych rjadow:

1. ablawtowy rjad němčiny: ei - i - i

  • beißen - biss - gebissen
  • schreiben - schrieb - geschrieben
  • schneiden - schnitt - geschnitten

2. ablawtowy rjad němčiny: i - o - o

  • biegen - bog - gebogen
  • bieten - bot - geboten
  • fliegen - flog - geflogen
  • frieren - fror - gefroren
  • wiegen - wog - gewogen

3. ablawtowy rjad němčiny: e/i - a - o/u

  • singen - sang - gesungen
  • sterben - starb - gestorben

4. ablawtowy rjad němčiny: e/o - a - o

  • kommen - kam - gekommen
  • nehmen - nahm - genommen

5. ablawtowy rjad němčiny: e/i - a - e

  • lesen - las - gelesen
  • liegen - lag - gelegen
  • sitzen - saß - gesessen

6. ablawtowy rjad němčiny: a - u - a

  • tragen - trug - getragen
  • graben - grub - gegraben

7. ablawtowy rjad němčiny: ei/au/ō/a/ū - i - ei/au/ō/a/ū

  • heißen - hieß - geheißen
  • hauen - hieb - gehauen
  • stoßen - stieß - gestoßen
  • fangen - fing - gefangen
  • fallen - fiel - gefallen
  • schlafen - schlief - geschlafen
  • rufen - rief - gerufen

Při wuknjenju srjedźowysokoněmčiny a starowysokoněmčiny ma zaběranje z ablawtowymi rjadami wosebje wulki woznam.

Tute přesunjenje wokalow dźe na indoeuropski přechad wróćo a hodźi so tohodla, zdźěla pola samsnych werbow, we wjacorych rěčach wobkedźbować, na př.

němčina:

  • sprechen - sprach - gesprochen
  • geben - gab - gegeben

nižozemšćina:

  • spreken - sprak - gesproken
  • geven - gaf - gegeven

jendźelšćina:

  • speak - spoke - spoken
  • give - gave - given

islandšćina:

  • stela - stal - stolið
  • gefa - gaf - gefið

Hodźi so jenakorazny, zwjetša nic dokładnje jenaki system ablawtowych rjadow wobkedźbować, dokelž su so wšelake zwukowe přesunjenja stali. Pismowy wobraz husto starše formy dołho wobchowuje, kotrež su so w rěčanej rěči hižo změnili.

Po horjeka naspomnjenej definiciji je ablawt tež w zapado- a serwjerogermanšćinje rozšěrjeny přezwuk (na př. němsce Maus - Mäuse, Mäuslein; fahren - fährt), kotryž bu přez -i/j- w sćěhowacej złóžce zawinowany. Tutón je wo wjele młódši zjaw hač indoeuropski ablawt, čehoždla ani njeje systematiski abo historiski zwisk ze změnu w ablawtowych rjadach a přezwuk so zwjetša k ablawtowym fenomenam njeliči.

Znajomosć historiskich wuwićow ablawta móže husto pomhać, zo bychu so po zdaću připadne njeprawidłownosće wuwswětlili. Na přikład ma němski werb "sein" łaćonsce formje est (ist) a sunt (sind). Je trjeba wobkedźbować, zo tutej formje stej přiwuznymaj němskimaj formomaj jara pdobnej. Rozdźěl mjez singularom a pluralom we woběmaj rěčomaj da so jednorje wujasnić: praindoeuropski korjeń wobeju werbow je *h1es-. W indoeuropskej prarěči bu zdónkowy wokal w pluralu wuwostajeny (t. mj. nulowy schodźenk ablawta), štož k formomaj *h1és-ti za je a *h1s-énti für su wjedźeše (-u- w łać. sunt je pozdźiše přetworjenje).

Ablawty w sanskriće[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Stari gramatikarjo sanskrita wuchadźachu wot zhubjenskeho schodźenka jako zakładny schodźenk a mjenowachu połny schodźenk Guṇa (wulki stopjeń) a podlěšenski schodźenk Vṛddhi (róst). Słowniki sanskrita, kotrež su zwjetša po korjenjach natwarjene, wobsahuje zwjetša zhubjenski schodźenk jako hesło. Nimo wokalow a/ā, i/ī, u/ū a diftongow o/au a e/ai so tež połwokale y a v jewja, nimo toho sanskrit sonantnej likwidaj a wužiwa, a tež nazalaj m a n móžetej wokalisku funkciju měć.

Sanskrit znaje 15 ablawtowych rjadow:

  redukciski schodźenk Guṇa Vṛddhi
I -
upab-daḥ ("teptańca")
a
padyate ("dźe")
ā
pādaḥ ("stopa")
II i/y
jitaḥ ("poraženy")
e/ay
jetā ("dobyćer")
ai/āy
ajaiṣam ("porazach")
III u/v
śrutaḥ ("słyšeny")
o/av
śrotā ("posłuchar")
au/āv
aśrauṣīt ("(wón) słyšeše")
IV ṛ/r
bhtaḥ ("njeseny")
ar
bharati ("njese")
ār
bhāraḥ ("ćeža")
V ḷ/l
kptaḥ ("přihódny sčinjeny")
al
kalpate ("je přihódny, je w porjadku")
āl
 ?
VI a/m
gacchati ("dźe")
jagmiva ("smój šłoj")
am
agamat ("dźěše")
ām
 ?
VII a/n
rājñā ("z kralom" instr.)
an
rājan ("kralo!" wok.)
ān
rājānam ("krala" akuz.)
VIII i/-
sthitaḥ ("stał")
ā
tiṣṭhāmi ("steju")
-
IX ī
gītaḥ ("spěwany")
ā(i)/āy
gāyati ("spěwa")
-
X ū ā(u)/āv -
XI ī/(i)y ayi/ay -
XII ū/(u)v
bhūtaḥ ("bywał")
avi/av
bhavitum ("bywać")
-
XIII īr/ūr/ir/ur
tīrṇaḥ ("přewjezeny")
ari/ar
tarati ("přewjeze")
-
XIV ā(m)
dāmyati ("skludźi")
ami/am
damaḥ ("skludźer", swójske mjeno)
-
XV ā
jāyate ("narodźi so")
ani/an
janitum ("płodźić")
-

Ablawt w Litawšćinje[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

W Litawšćinje so tři ablawtowe rjady rozeznawaja, při čimž nic přeco wšě wotstopnjowanja při słowach wustupuja.

Rjad Normalny schodźenk Podlěšenski schodźenk Wotsćinjenje Podlěšenski schodźenk a wotsćinjenje Zhubjenjenski schodźenk Komentary
I. e ė a o uo i (į)
žélti "počinać rosć" žė žalias "zeleny" žolė "trawa" - - Zhubjenjenski schodźenk tu njewustupuje, dokelž likwida abo nazale faluja.
ėda "jědź" uodas "kuntwora" -
Přez nazalowanja su rjady ę, ą, į nastali, při čimž tute wokale dźensa su dołhe a wjace nazalne njejsu.
gręžti grąžìnti grįžti
Pódla r a l bu i zasunjeny, t.r. ir, ri, yr, ry, il, li atd.
berti "kidać, kidnyć" bė barstyti "sypać" bìrti, byra (bįra) "so sypać (pasiw)"
Rjad Normalny schodźenk Podlěšenski schondźenk Wotsćinjenje Zhubjenjenski schodźenk Komentary
II. ei (ej) ėj ai (aj) i y ie
sneigėti "so sylnje sněhować" snaigė "sněženka" snìgti "so sněhować" snyguriuoti "so małko sněhować" sniegas "sněh"
Rjad Normalny schodźenk abo wotsćinjenje Zhubjenjenski schodźenk Podlěšenski schodźenk Komentary
III. au u ū uo ov
laukti "čakać" lùktelėti "tróšku čakać" palūkėti "čakać chwilu"

lūkuriuoti "wočakać, dočakać"

kráuti "nakłasć; staplować" krūvà "hromada" króvė

Wězo wustupuja nimo toho tak mjenowane ablawtowe wobsunjenja, při čimž tute w tym wobsteja, zo i-schodźenk bjez sćěhowaceho likwidy abo nazala wustupuje.

  • teškia, tėškė (tėkšti "šprycować; bić, klepać; mjetać"), taškyti "šprycować", tìško (tìkšti "šprycować"), tyška "šprycuje, šprycuja"

Hlej tež[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Literatura[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

  • Harald Wiese: Eine Zeitreise zu den Ursprüngen unserer Sprache. Wie die Indogermanistik unsere Wörter erklärt. Logos-Verlag, Berlin 2007, ISBN 978-3-8325-1601-7. (němsce)
  • Alfred Senn: Handbuch der litauischen Sprache. Band 1: Grammatik. Winter, Heidelberg 1966, S. 77–79 (Indogermanische Bibliothek. Reihe 1: Lehr- und Handbücher). (němsce)

Eksterne wotkazy[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije