Toki Pona

Toki Pona

awtor	Sonja Elen Kisa
lěto	2001
rěčnicy	wjace hač 3.100 (2016)
znamjenja a klasifikacija
wosebitosće	Planowa rěč z jeničce 123 bazowymi słowami
klasifikacija	Konstruowana rěč Planowa rěč
družina pisma	łaćonski alfabet
rěčne kody
ISO 639-1:	-
ISO 639-2:	art (wosebite konstruowane rěče)
ISO 639-3 (SIL):	tok

Toki Pona („dobra rěč“ abo „prosta rěč“) je planowa rěč. Mjeno rěče je wotwodźene wot Pidźinskeho słowa toki (wot jendźelskeho talk „rěčeć“) a Esperantorěčneho adjektiwa bona („dobry“).

Planowa rěč bu wot Kanadźanki Sonja Elen Kisa wudźěłana. Toki Pona bu wot njeje w lěće 2001 prěni raz online wozjewjena. Po jeje wobličenju je tuchwilu swětodaloko znajmjeńša 100 běžnych rěčnikow.

Ličby w Toki Pona su ekstremny přikład za minimalistiski koncept tuteje planoweje rěče. Hinak hač by so snadź wočakowało, njeeksistuja žane ličbniki wot jedyn hač do dźesać, na kotrychž potom cyły ličbnikowy system natwari. Wotpohlad toho bě, zo by so wužiwanje wjetšich ličbnikow poćežało, zo by so w zmysle taoizma k jednoremu wašnju myslenja wróćał. Cyłkownje eksistuja – jeli so tež nula wobkedźbuje – jenož štyri ličbniki: 0, 1, 2 a 5.

cyfra	ličbnik w Toki Pona	serbsce
0	ala	ničo
1	wan	jedyn
2	tu	dwaj
3	tu wan	dwaj jedyn
4	tu tu	dwaj dwaj
5	luka	pjeć
6	luka wan	pjeć jedyn
7	luka tu	pjeć dwaj
8	luka tu wan	pjeć dwaj jedyn
9	luka tu tu	pjeć dwaj dwaj
10	luka luka	pjeć pjeć

Wjetše ličbniki su hišće komplikowano twarjomne, tak zo so za čas rozmołwy rady toho wostaja. Na př. ličbnik 17 so mjenuje „luka luka luka tu“ (= pjeć pjeć pjeć dwaj). „luka“ je připódla prajene tež słowo za ruku.

Natwar rěče

Alfabet

Kisa oficialnje wužiwa pismiki łaćonskeho alfabeta zo by rěč reprezentowała, z hódnosćemi kotrež so reprezentuja w IPA: p, t, k, s, m, n, l, j, w, a, e, i, o, a u. (To rěka, j klinči jako jendźelski y, a wokale su jako w španišćinje.)

Wulke pismiki so jenož wužiwaja za wosobowe a městne mjena (hlej deleka), nic za prěnje słowo sady. To rěka, wone markěruja cuze słowa, nihdy 120 Toki Pona korjenjow.

Małko entuziastow su druhe pisma za wužiće w Toki Pona adaptowali: Korejski hangul, Tengwar, a sadźbu logogramow wzatu z Unicode, a originalna abugida.

Fonetika

Alfabet wot Toki Pona je na 14 pismikow wobmjezowany. Eksistuje pjeć wokalow a, e, i, o a u a dźewjeć konsonantow j, k, l, m, n, p, s, t a w. Prěnja złóžka słowa so přizwukuje; nazwukowym wokalom so móže opcionalnje glotalny kluzil započinać. Njeeksistuja diftongy abo dołhe wokale, ani konsonantowe skupiny, ani ton.

Konsonanty	Labial	Coronal	Dorsalny
Nazal	m	n
Kluzil	p	t	k
Frikatiwny		s
Aproksimant	w	l	j

Wurjekowanske přikłady w Toki Pona

akesi "reptil, łažak, amfibija, dinosawrij, monster"

a e i pi toki pona "a e i Tokipony"

esun "bazar"

ilo "nastroj, mašina"

jan "čłowjek, wosoba, něšto; wosobowy, ..."

kala "ryba"

luka "ruka; pjeć"

mani "pjenjezy; dolar; kapital"

nena "hora; kneflk; nós"

oko "woko"

pipi "bruk; překasanc, insekt; pawk"

suno "słónco; swětło"

tomo "dom; rum; twarjenje"

uta "huba"

waso "ptačk"

Pódla wurjekowanja pismikow resp. słowow wobsteji jednore prawidło:

1. Wšě wokale buchu přeco dołho wurjekowane (kaž při němskim słowje Hase, Mond abo Hut)
2. Wšě konsonanty buchu zwukoswěrnje wurjekowane a wostanu z tym zwukowje njepřeměnjowane (na rozdźěl wot němčiny abo jendźelšćiny)

Formowanje złóžkow wot Tokipona je podobne japanšćinje. Złóžki so zestaja přeco z konsonanta a wokala, z wuwzaćom prěnjeje złóžki słowa, kotraž móže tež jenož z wokala wobstać, a poslednjeje złóžki, na kotruž hodźi so přidatnje připowěšeć n. Přikład: „o“ (ho), „ala“ (nic, nje-), „ken“ (móc), „kule“ (barba). Tu wšě móžne złóžki:

Złóžki					Přispomnjenki
a	e	i	o	u	Złóžka 'u' móže kulojta abo njekulojta być.
ka	ke	ki	ko	ku
sa	se	si	so	su
ta	te		to	tu	Złóžka 'ti' by z 'si' zaměnjować móhła.
na	ne	ni	no	nu
pa	pe	pi	po	pu
ma	me	mi	mo	mu
ja	je		jo	ju	Złóžka 'ji' so wuhibuje dla podobnosće k 'i'.
la	le	li	lo	lu
wa	we	wi			Złóžce 'wu' a 'wo' falujetej dla jeju podobnosćow k 'u' a 'o'.
		n			Na kóncu złóžki.

Častosć fonemow

Analyza tekstow z 10.000 pismikami w Toki Pona slědowace proporcije za fonemy wot Toki Pona přinjese:

 0.172     a
 0.148     i
 0.116     n
 0.102     l
 0.077     o
 0.074     e
 0.051     k
 0.046     t
 0.044     m
 0.041     s
 0.037     p
 0.032     u
 0.030     j
 0.028     w

Alofonija

Nazal na kóncu złóžki so móže jako někajki nazalny konsonant wurjekować, hačrunjež je normalnje, asimilować na slědowacy konsonant. To rěka, typisce so stanje jako [n] před /t/ abo /s/, jako [m] před /p/, jako [ŋ] před /k/, a jako [ɲ] před /j/.

Jeje małkeho fonemoweho inwentara dla - Toki Pona dowoli wjele alofoniskich wariacijow. Na př., /p t k/ so móže wurjekować jako [b d ɡ] ale tež jako [p t k], /s/ jako [z] abo [ʃ] ale tež jako [s], /l/ jako [ɾ] ale tež jako [l], a wokale móžeja być pak dołhe abo krótke. Pak jeje zwukowy inwentar pak phonotactics (patterns móžnych zwukowych kombinacijow) so móžeja namakać pola wjetšiny čłowjeskich rěčow. Na př., */ji, wu, wo/ tež su njemóžne w Korejšćinje, kotrež je přihódne jeli so pisa Toki Pona w Hangulu, kotryž njebu žane wašnje měł, pisać tajke złóžki (hlej deleka).

Gramatiska struktura a słowoskład

Typologisce Tokipona je izolowaca rěč (po jednym morfemje w jednym słowje). Jeje stajny słowoslěd je subjekt-werb-objekt. Róle wšelakich słowow w sadźe so rozeznawa přez sadowodźělowy dźělak „la“ (kotryž kónči adwerbowy komplement), „li“ (dźěla subjekt wot werba), a „e“ (akuzatiwiska prepozicija). Modifikowacy (adwerby a adjektiwy) slěduja modifikowanemu słowu, nimo adwerbialnych podsadow, kotrež předesteja modifikowanej hłownej sadźe, rozdźělene wot jeje přez „la“.

Najmjeńše słowa so wužiwaja we wjacorych rólach, kaž werb, substantiw, adjektiw. Samo prepozicija ma tež werbowe a/abo substantiwowe wužića, na př. „tawa“ = „k“ abo „hić“.

Pronomeny

Bazowe jednotne pronomeny su „mi, sina, ona, ni“ = „ja, ty, wón/wona/wono, tón/to“. Druhe pronomeny so formuja přez přidaće wot „mute“ (= „wjele“), tuž „mi mute“ = „my“, „sina mute“ = „wy“, atd. Słowo „jan“ (= „čłowjek, wosoba“) tež móže rólu měć kaž njedefinowany pronomen kaž esperantorěčne słowo „oni“, a „ijo“ („wěc“) kaž esperantorěčne słowo „io“ (serbsce „něšto“).

Jeli so pronomen „mi“ abo „sina“ jako subjekt sady wužiwa, potom so partikla „li“ njewužiwa, zo by subjekt wot predikata dźělił.

Słowoskład

Pochad wšěch 118 bazowych słowow Tokipony, po datach z oficialneje tokiponiskeje etymologije (klikń na wobraz za wujasnjenja).

Toki Pona wuńdźe z zakładnym słowoskładom wot jenož 123 słowow. Tute słowa su nimo toho hišće zwjetša jara krótke dźeržane, a pochadźeja předewšěm ze slědowacych rěčow:

• jendźelšćina
• tokpisinšćina
• finšćina
• georgišćina
• nižozemšćina
• akadiska francošćina
• esperanto
• chorwatšćina
• chinšćina (normowa chinšćina a kantonesišćina)

W Toki Pona so wjele zestajenych syntagmow wužiwaja, dokelž woprawdźita kompozicija njeeksistuje.

• „kili suwi jelo“ = „banana“ (po słowje: płód słódki žołty, tuž „žołty słódki płód“, jendźelsce yellow fruit)
• „pan pi sike mama waso“ = „wafla“ (po słowje: žitny produkt, wot, koło, maćerny, ptačka, tuž „jejkowy plinc“, jendźelsce cereal-grain-product of bird maternal round-things)

Dźěle ćěła

Mjena dźělow ćěła předstaja wulki dźěl słowoskłada wot Tokipona, ale wone so runočasnje často tež metaforisce wužiwaja.

Słowa za dźěle ćěła su (Kedźbu, zo słowa bjez nóžki steja w wšěch žórłach.):

• lawa (hłowa)
  • anpa lawa (šija)
  • linja (włosy), tež linja lawa
  • nena (nós), tež nena kon, nena lawa
  • uta (huba)
    • ijo uta walo (zuby), tež walo uta
    • palisa uta (jazyk)
  • oko (woko)
    • linja lili oko (brjowka, mikawčka)
  • kute (wucho), tež nena kute, lupa kute
  • anpa pi sinpin lawa (broda, němsce Kinn, jendźelsce chin)
• luka (ruka)
  • palisa luka (porst)
• insa (brjuch)
• noka (noha)
  • palisa lili noka (palc)
• poka (bjedro)
• sinpin (hrudź, delni žiwot, brjuch, wobličo)
  • linja sinpin (broda)
  • nena sike meli (nadra)
• monsi (zadk)
• selo (koža)

Dobru lisćinu móžeš w němskorěčnym kursu namakać. Jeli maš radšo informacije z wobrazom, hlej do zwobrazowaneho kursa w jendźelšćinje.

Barby

Woznamjenjenja za barby w Toki Pona

Rěč rozeznawa z pomocu bazowych słowow jenož 5 barbow: „walo“ (běły), „pimeja“ (čorny), „loje“ (čerwjeny), „laso“ (módry), „jelo“ (žołty). Druhe barby so móže zwuraznjować přez zestajene syntagmy (njeeksistuja zestajene słowa), na př. „laso jelo“ = „žołtomódry, zeleny“.

Zo by dwubarbnu wěc pomjenował, potrjebujemy słowje „en“ a „pi“.

• „len pi loje en laso“ = „drasta w čerwjenej a módrej“ („loje laso“ woznamjenja „lila“!)

Ličbniki

Toki Pona ma jenož pjeć bazowych ličbnikow, kotrež přeco po potrjechenym substantiwje steja. A to:

• „ala“ = „nul, nje-“
• „wan“ = „jedyn“
• „tu“ = „dwaj“
  • „sike tu“ = „dwaj bulej“
• „mute“ = „někotre, wjele“
  • „mi mute“ = „my, nas“
• „ale“ = „wšo, wšě“

Ludźo, kotřiž so chcedźa tróšku dokładnišo zwuraznjeć, móžeja tež dalše słowa, kaž na př. „luka“ = „ruka“ jako ličbniki wužiwać. Nimo toho so móžeja zestajene syntagmy za to wužiwać, na př.

• „tu tu“ = „štyri“
• „luka wan“ = „šěsć“
• „luka tu“ = „sydom“
• „luka luka“ = „dźesać“
• „luka luka wan“ = „jědnaće“.

Nimo toho w tutej šemje „mute“ woznamjenja 20 a „ale“ 100. Na př.

• „mute mute luka“ = „45“
• „ale ale wan“ = „201“.

Za tworjenje rjadowych ličbnikow so słowo „nanpa“ wužiwa.

• „jan pi nanpa wan“ = „prěnja wosoba“.
• „meli mi pi nanpa wan li jo e luka suli.“ = „moja prěnja přećelka měješe wulkej ruce.“

Nowe słowa

Nowe słowa su hišće małke: „pan“ = „žitny produkt (pšeńca, rajs, rožka)“ (jendźelsce cereal-grain product (wheat, rice, corn)). Za „wiki“ nětko so móže „esun“ wužiwać, kotrež pochadźa z Akanšćiny, wot słowa „edwamu“ [edʒum] = „na wikach“, z „dwa“ [dʒwa] = „wiki“.

Zestarjene słowa

Někotre słowa, kotrež so w starych tekstach jewja, su nětko zestarjene. Słowo „iki“ (nětko „ona“ = „wón, wona, wono, wone, woni“) bě druhemu słowu přejara podobne, a to „ike“ = „zły“.

Tři słowa „leko“ („blok, schód“), „kan“ („z“ (+instr.), nětko „poka“), a „pata“ („bratř, sotra“, nětko „jan sama“) buchu bjez nowych narunanjow wotstronjene.

Swójske mjena a cuzorěčne požčonki

Swójske mjena a druhe cuzorěčne požčonki přeco su adjektiwy, nic samostatne słowa. Na př. „jan Sonja“: po słowje, „čłowjek Sonja“, (esperantorěčnje) „ulo Sonja“.

Mjena europskich krajow w Toki Pona

Prawopis

Wšě słowa so konsekwentnje małko pisaja, samo jeli wone na spočatku sady steja. Jenož při „njeoficielnych słowach“, kotrež słowoskładej wot Toki Pona njewuchadźeja, tuž swójske mjena wosobow, ale tež geografiske a cuzorěčne woznamjenjenja, je wulke pisanje dowolene.

Twar sadow

W Toki Pona eksistuja kaž w hornjoserbšćinje słowne družiny substantiw, werb, adjektiw, adwerb, konjunkcija a prepozicija. Zo by słowoskład pak njedźiwajcy małko dźeržeć, so w Toki Pona slědowace zrjadowanje nałožuja:

Toki Pona	Němsce	Hornjoserbsce
mi suli.	Ich bin groß. Ich war groß. Ich werde groß sein. Ich bin wichtig. Ich war wichtig. Ich werde wichtig sein.	Sym wulki. Běch wulki. Budu wulki. Sym wažny. Běch wažny. Budu wažny.

1. Kóžde słowo wobsedźa mnoholičbne denotacije. Tak woznamjenja słowo „suli“ nic jenož „wulki“ abo „dołhi“, ale tež „wažny“. Słowna abo pozicija sadowych čłonow je přez to často rozsudna za korektne woznam wěsteho słowa.
2. Přez kombinacije wjacorych słowow bywaja přidatne woznamjenjenja zbytne. Tak so wupraja wopřijeće „wopor“, přez to zo so słowje „jan“ („čłowjek“) a „pakala“ („zranjeny“) k „jan pakala“ zwjazuje. Ličba słownych kombinacijow je tak wězo njewobmjezowana.
3. Njeeksistuje žadyn genus, kazus abo numerus (kaž po zwučenej wašni w izolowanych rěčach)
4. Tež njeeksistuje žana konjugacija abo deklinacija
5. Wotpowědnik za słowo „być“ kompletnje faluje, a přez to tež wšitke časowe formy. Sada móže tohodla přitomnosć, zańdźenosć abo přichod wopisować (hlej tabelu)

Jednora sada zestaji so ze subjekta a werba abo adjektiwa, tuž na př. „mi awen.“ = „Ja čakam.“, ale tež „My čakamy.“ Zo bychu pak tež komplikowaniše a kompleksniše sady za posłucharja abo čitarja zrozumliwe byli, buchu štyri „pomocne słowa“ do sadow zawjazowane. Přez to je móžno, subjekty, objekty, rozdźělne werby ale tež adjektiwy a adwerby mjez sobu rozeznawać:

1. Wjace direktnych objektow: „mi moku e kili e telo.“ = „ja jěm płody a piju wodu“ Słowčko „e“ tu pokazuje, zo „kili“ a „telo“ direktnej objektaj stej a k werbej „moku“ słušatej
2. Wjace werbow: „waso li lukin li moku.“ = „Ptačk hlada a jě.“ Słowčko „li“ při tym wujasnjuje, zo so wobaj werbaj „lukin“ a „moku“ na samsni subjekt „waso“ poćahujetej
3. Kombinacije wot substantiwow a adjektiwow: „jan pi pona lukin.“ = „Derje wupadacy čłowjek.“ Bjez słowčka „pi“, by sada „Pohladacy přećel.“ woznamjenjał, dokelž „jan pona“ woznamjenja „přećel“ a „lukin“ jako adjektiw slěduje.
4. Adwerbialny kontekst: „tenpo ni la mi lape“ „nětko spju“. Na kóncu adwerbialneho konteksta dyrbi partikla „la“ stać. Nimo toho cyłk steji před subjektom sady. Hromadu ze słowom „ken“ ma woznam „snadź“, na př. „ken la jan Lisa li moku e suwi.“ = „snadź Lisa jědźeše słódčiznu.“ Před partiklu „la“ tež móže cyła sada stać. Potom ma woznam „jeli“, na př. „mi lape la ali li pona.“ = „jeli spju, wšo je dobre.“
   1. Tež w prašenju po starobje so partikla „la“ jewi: „tenpo pi mute seme la sina sike e suno?“ = (po słowje: „Kak často sy słónco wobkružał?“) „Kak sy stary?“ Wotmołwa so po slědowacej šemje twori: „tenpo mute wan la mi sike e suno.“ = (po słowje: „20+1=Jedynadwaceći razow sym słónco wobkružał.“) „Sym jedynadwaceći lět stary.“

Słowčka „e“, „la“, „li“ a „pi“ žani swójski woznam nimaja. Wone maja jeničce zadźěwać, zo při kompleksowych sadach so njedorozumjenja podawaja. Dokelž to je nimorjadne znamjo planoweje rěče Toki Pona, wužiće tutych štyri „pomocnych słowow“ spočatnje wězo tróšku zwučenja potrěbne.

Za negaciju so partikla „ala“ wužiwa.

1. Normalnje partikla „ala“ slěduje po werbje. „mi lape ala“ = „njespju“.
2. Při modalnym werbje wona jemu slěduje. „mi wile ala lape.“ = „ja nochcu spać.“
3. Ale so móže tež jako subjekt abo objekt wužiwać. Potom ma woznam „ničo“, na př. „ala li jaki“ „ničo je mazane.“ Kedźbu, zo so njemóže ze słowom „ijo“ kombinować.
4. Partikla „ala“ so tež za wariantu prašenja wužiwa. „sina jo ala jo e tomo?“ = „maš dom?“ Při tym so werb podwojuje. W pozitiwnej wotmołwje so jenož werb wospjetuje: „jo“, mjeztym zo w negatiwnym wotmołwje werb z partiklu „ala“ so jewi: „jo ala“.

Za prašenja z woprawdźitym prašenskim słowom so „seme“ wužiwa. Wono móže „štó“ abo „što“ woznamjenjować.

1. Wono jako subjekt na spočatku sady steji. „seme li moku e kili mi?“ = „štó jědźeše mój płód?“
2. Wono jako objekt po partikli „e“ abo po werbje steji. „sina lukin e seme?„ = „što hladaš?“
3. Po słowje „lon“ ma woznam „hdźe?“. „pipi lon seme?“ = „hdźe je bruk?“
4. Po słowje „tan“ ma woznam „zwotkel?“ abo „čehodla?“. „sina moku e suwi tan seme?„ = „čehodla ty jědźeše słódčiznu?“
5. Zo by po wosobje prašało, słowo „jan“ před „seme“ steji. Cyłk jako subjekt prědku steji. „jan seme moku e suwi?“ = „štó jě słódčiznu?“ Cyłk jako objekt po werbje steji. „sina lukin e jan seme?“ = „koho widźiš?“
6. Po druhich substantiwach ma woznam „kotry?“. „ma seme li pona tawa sina?“ = „kotre kraje maš rady?“ „sina kama tan ma seme?“ = „z kotreho kraja přińdźeš?“

Tekstowe přikłady

Wótčenaš

Jako tekstowy přikład so tu Wótčenaš w Toki Pona pokaza:

mama pi mi mute o,
sina lon sewi kon.
nimi sina o sewi en pona.
ma sina o kama.
jan o pali e wile sina en lon sewi kon en lon ma.
sina o pana lon tenpo suno ni e moku tawa mi.
o weka e pali ike mi, sama la mi weka e pali ike pi jan ante.
o pana ala e wile ike tawa mi.
o awen e mi weka tan ike.
ni li nasin.

Lěpšiny a njelěpšiny

Wjetša lěpšina wot Toki Pona je krótki čas za wuknjenje. Přez prawidłowne zwučowanje je móžno, Toki Pona hižo po jednym měsacu z jeho 118 zakładnymi wokablemi a jeho gramatiskimi prawidłami wobknježić.

Słowo	Toki pona	Přepisowanje
alkohol	telo nasa	wrótna woda
łožo	supa lape	spanska płonina
přećel	jan pona	dobra wosoba
geologija	sona ma	zemska wěda
holca	meli lili	małka žona
wjesoły	pilin pona	derje čućiwy
hosćenc, restaurant	tomo moku	jědźny dom
wučić	pana e sona	wědu dać
wuknyć	kama sona	wědźacy bywać
hdy?	tenpo seme	kotry čas?

Njelěpšina je, zo słowoskład wot Toki Pona dźěn za wšědne rozmołwy zwjetša dosaha, so za fachowe rozmołwy pak skerje mjeńšo hodźa, dokelž so 118 zakładnych słowow při tym jara spěšnje k dołhim a zdźěla lubowólnym słownym kombinacijam nahromadźuja, kotrež so dla jich wjacewoznamowosća lědma k tomu wužiwać móžeja, fachowje trjechny a stichfest wopisować (mysl na wopřijeća kaž „zatłusk cylindroweje hłowy“ a „nacionalny socializm“). Tež časte, eksaktne wužiće wot ličbnikow wyše 20 so hodźi z Toki Pona jenož relatiwnje ćežko zwoprawdźować, njewušikneho tworjenja dla. Při wužića tuteje planoweje rěče so wobmjezuje při wulkich ličbach pak wědomje a gewollt na přepisowanje „wjele“.

Hlej tež

• Planowa rěč
• Sona, Tokpisinšćina

Wotkazy

• Wikia li toki pona — so we Wikia wudaće swobodneje encyklopedija w rěči Tokipona wuwije.
• Oficielne websydło z wokablowymi lisćinami
• Němske websydło wo Toki Pona
• Wiki-encyklopedija w Toki Pona (prjedawša Wikipedija)
• Nastawk wo Toki Pona w The Globe and Mail, Kanady najwjetši nacionalny dźenik
• Ruski Fernsehshow wo planowych rěčach (Toki Pona bu wot 9:22 hač 13:41 wobjednawana).
• Toki-Pona-nastawk w serbiskim časopisu
• Nastawk wo spěšnym myslenju w znatym ruskim časopisu Computerra z wjacorymi wotrězkami wo Toki Pona
• Lisćina sadow

Najznaćiše planowe rěče

Mjezynarodowe pomocne rěče
Basic English • Esperanto • Ido • Interlingua • Interlingue-Occidental • Lingua Franca Nova • Mjezysłowjanšćina • Novial • Volapük

Logiske a filozofiske rěče
láadan • loglan • lojban • ro • Toki Pona

Rěče fiktiwnych swětow a ludźi
Rěče Srjedźozemje • Sewjerosłowjanske rěče
brithenig • enochianska • klingonšćina • nadsat • nowomowa • simska • Starsza Mowa • wenedyk

Rěčne hry
damin • louchébem • swinska łaćonska • verlan • socceranto