Albanšćina

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije
Shqip
albanšćina
kraje Albanska, Kosowo,
Sewjerna Makedonska, Italska,
Grjekska, Serbiska, Čorna Hora,
wupućowarjo do wjele krajow
rěčnicy ca. 6,5 milionow
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija indoeuropske rěče
albanšćina
oficielny status
hamtska rěč Albanska, Kosowo, Sewjerna Makedonska
lokalnje w Čornej Horje a Serbiskej
rěčne kody
ISO 639-1:

sq

ISO 639-2:

alb

ISO 639-3 (SIL):

als (Tosk), aln (Geg), aat, aae

wikipedija
Wobdźěłać
p  d  w

Albanšćina (gjuha shqipe IPA /ˈɟuˌha ˈʃciˌpɛ/) je indoeuropska rěč, kotraž twori swójsku rěčnu skupinu. Wona je z hamtskej rěču w Albanskej, ale tež na Kosowje a w Sewjernej Makedonskej. Dźěli so do dweju hłowneju dialektow – gegiskeho a toskiskeho.

Jako mjeńšinowa rěč ma na lokalnej runinje na juhu Čorneje Hory a w južnej Serbiskej wěsty prawniski status.

Klasifikacija[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Zo słuša albanšćina do indoeuropskich rěčow, bu dopokazane w lěće 1854 wot němskeho rěčespytnika Franz Bopp. Wona předstaji pak swójsku njewotwisnu hałuzu indoeuropskeje rěčneje swójby bjez bliskich přiwuznych. Wjetšina rěčespytnikow wuchadźa z toho, zo pochadźa albanšćina z iliršćiny, mjeztym zo widźa druzy jeje pochad w Dako-thrakšćinje-.


Stawizny[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Prěni pisomny dokument w albanskej rěči pochadźa z lěta 1462. Dźensniši alfabet bu w lěće 1908 tworjeny.

Gramatika[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Alfabet[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Wot lěta 1908 so bjezwuwzaćnje łaćonski alfabet wužiwa. Do toho pisaše so albanšćina tež w grjekskim a arabskim pismje.

Albanšćina pisa so konsekwentnje fonetisce. Wona wužiwa pismiki a, b, c, ç, d, e, ë, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y, z. Dalše zwuki buchu přez digrafy dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh a zh pisane. Tute digrafy płaća jako njerozdźělomne jednoty a buchu (na př. w albanskich słownikach) kaž swójske pismiki wobjednawane.

  • ë je neutralny wokal kaž e w němskim słowje Katze
  • ç je č
  • v je němski w
  • x je dz
  • xh je (Hoxha so kaž "hodźa" wurěkuje)
  • y je němski ü
  • zh je ž
  • q je tj.

Nomina[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Albanšćina ma kaž němčina a słowjanske rěče tři genusy, a to muski, žónski a srjedźny.

Albanske substantiwy maja dwě zakładnej formje, definitnu a indefinitnu. Definitny substantiw ma kóncowku. Na přikład (një) dollap = (jedyn) kamor; dollapi = (tón) kamor.

Jara mnohotwarne a njeprawidłowne je tworjenje plurala substantiwow. Cyłkownje eksistuja něhdźe 100 klasow, po kotrychž bu plural tworjene. Někotre wobsahuja jenož jara mało słowow, druhe su často zastupjene.

Deklinacija wobsahuje pjeć padow kaž we łaćonšćinje, a to nominatiw, genitiw, datiw, akuzatiw a ablatiw. Často su pak formy genitiwa, datiwa a ablatiwa identiske. Deklinacija wotwisuje wot genusa, definitnosće a numerusa. Fleksija so přewjedźe pak přez słowne kóncowki pak z pomocu předstajenych artiklow. Přirunajo z tworjenjom plurala su deklinacije jednore a prawidłowne.

Slědowaca tabela pokaza deklinaciju muskeho substantiwa mal (hora):

Indefinitny singular Indefinitny plural Definitny singular Definitny plural
Nominatiw mal (hora) male (hory) mali ([ta] hora) malet ([te] hory)
Akuzatiw mal male malin malet
Genitiw i/e/të/së mali i/e/të/së maleve i/e/të/së malit i/e/të/së maleve
Datiw mali maleve malit maleve
Ablatiw mali maleve/malesh malit maleve

Slědowaca tabela pokaza deklinaciju žónskeho substantiwa vajzë (holca)

Indefinitny singular Indefinitny plural Definitny singular Definitny plural
Nominatiw vajzë (holca) vajza (holcy) vajza ([ta] holca) vajzat ([te] holcy)
Akuzatiw vajzë vajza vajzën vajzat
Genitiw i/e/të/së vajze i/e/të/së vajzave i/e/të/së vajzës i/e/të/së vajzave
Datiw vajze vajzave vajzës vajzave
Ablatiw vajze vajzave/vajzash vajzës vajzave

Definitny artikl so po substantiwje leži jako we wjele druhich Balkanskich rěčach, na př. Rumunšćina a Bołharšćina.

  • Definitny artikl móže być we formje substantiwowych sufiksow, kotrež wariěruja po genusu a padźe.
    • Na př. w singularje nominatiwa muske substantiwy přidadźa -i, abo kotrež skónča na -g/-k, přidadźa -u (zo by palatalizaciju wotwobroćił):
      • mal (hora) / mali ([ta] hora);
      • libër (kniha) / libri ([ta] kniha);
      • zog (ptačk) / zogu ([tón] ptačk).
    • Žónske substantiwy přidadźa sufiks -(j)a:
      • veturë (awto) / vetura ([to] awto);
      • shtëpi (dom) / shtëpia ([tón] dom);
      • lule (kćenje) / lulja ([to] kćenje).
  • Srjedźne substantiwy přidadźa -t.

Pronomina[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Wosobinski pronomina w Albanšćinje su: 1. wosoba singulara: unë = ja 2. wosoba singulara: ti = ty 3. wosoba singulara: ai, ajo = wón, wona 1. wosoba plurala: ne = my 2. wosoba plurala: ju = wy ale tež jako wykanje 3. wosoba plurala: ata, ato = woni (muski), wone (žónski)

Jako zdwórliwostnu formu so w Albanšćinje 2. wosoba plurala wužiwa.

Adjektiwy[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Adjektiwy steja normalnje po substantiwje, kotrež wone bliže wopisuja. Wjetši dźěl z nich ma předstajeny artikl i (muski) abo e (žónski). Přikład: qyteti i madh = wulke město; motra e madhe = wulka sotra. Druhi dźěl adjektiwow nima žadyn artikl. Přikład: qyteti plak = stare město (dokelž "plak" ma wjace čłowjekski staroba postajować, so w wšědnym rěčnym wužiwanju w tutym padźe "qyteti i vjetër" wužiwa, při čimž "vjetër" najčasćišo nječłowjekse wróći).

Prepozicije[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Prepozicije sej kazaja w albanšćinje pak datiw pak akuzatiw.

Werby[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Albanšćina je wuwiła analytisku werbalnu strukturu město prjedawšeho syntetiskeho systema, kotryž je z Proto-Indo-Europskeje rěče namrěwał. Jeje kompleksny system modus (6 typow) a tempusow (3 jednore a 5 kompleksnych konstrukcijow) je charakteristiski mjez Balkanskimi rěčemi. Eksistujetaj dwaj powšitkownej typaj konjugacije. W albanšćinje słowoslěd je subjekt werb objekt a negacija so přez partiklu nuk abo s' před werbom zwuraznjuje, na př.:

  • Toni nuk flet anglisht "Toni jendźelsce njerěči";
  • s'e di "Njewěm".

W imperatiwowych sadach so partikla mos wužiwa:

  • mos harro "njezabudź!".

Někotre werby maja změna wokalow. Na př. (po gramatice wot Buchholz a Fiedler, na stronach 75, 91-95)

  • djeg "pali", digjte "je palił"
  • del "wuńdźe" (ale tež "wuńdźeš"), dal "wuńdu", dilni "wuńdźeće", doli "wón wuńdźe (aorist)"
  • vjedh "kradnje", vidhni "kradnjeće", vodhi "kradnješe"

Słowoskład[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Ilyrski słowoskład zhromadny z albanšćinu[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

  • brisa, "husk of grapes"; nar. Alb bërsi "lees, dregs; mash" (< PA *brutia)
  • loúgeon, "a pool"; nar. Alb lag "womačować, namačować" (< PA *lauga), lëgatë "pool" (< PA *leugatâ), lakshte "rosa" (< PA *laugista)
  • mantía, " ćernjowc"; nar. Alb (Tosk) mën "marušnja", (Gheg) mandë
  • rhinos, "mła"; nar. OAlb ren, mod. Alb re, rê "mróčel"

Zažne požčenja z Grjekšćiny[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

  • bagëm "wolij za wolijowanje" < Gk báptisma "baptizm"
  • bletë "pčołka" < Gk mélitta
  • brukë "tamariska" < Gk mourikē
  • drapër "serp" < Gk (NW) drápanon
  • kopsht "zahroda" < Gk (NW) kāpos
  • kumbull "slowka" < Gk kokkumēlon
  • lakër "kał" < Gk lákhanon "zelenina"
  • lëpjetë "orach, dock" < Gk lápathon
  • lyej "molować, mazać, wolijować, žałbować" < Proto-albanšćina *elaiwanja, wotwodźowane wot *elaiwā < Gk elai(w)on "wolij"
  • mokër "młynski kamjeń" < Gk (NW) mākhaná "grat, instrument"
  • mollë "jabłučina" < Gk (NW) mālon "jabłuko"
  • pjepër "cokorowa melona" < Gk pépon "melona"
  • presh "porej" < Gk práson
  • shpellë "jama" < Gk spēlaion "jama"
  • trumzë "thyme" < Gk thýmbra, thrýmbē

Žórła[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

  • Oda Buchholz, Wilfried Fiedler: Albanische Grammatik, 1987, ISBN 3-324-00025-4
  • Jaenicke: Kauderwelsch Band 65, Albanisch für Globetrotter, 2. Auflage, 1993, ISBN 3-89416-255-4
  • Armin Hetzer: Albanisch-deutsches und deutsch-albanisches Taschenwörterbuch, Helmut Buske Verlag Hamburg, 1991, ISBN 3-87118-946-4
Wikisłownik
Wikisłownik
Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije