Jězus

Jězus z Nazareta bě so prawdźepodobnje mjez lětomaj 7 a 4 do Chr. w Betlehemje narodźił a zemrě w lětach 30, 31 abo 33 po Chr. w Jeruzalemje.

Nowy zakoń wozjewja Jězusa jako Chrystusa (Messias, Syn Boži). Nowy testament je zdobom hłowne žórło za historiske informacije wo Jězusu nimo wjacorych apokryfow a noticow zwonka křesćanstwa. Z tutych rekonstruuje historiske slědźenje plawsibelne fakty jeho skutkowanja.

Po tutych bě Jězus Žid z Galileje, kotryž je někak wot lěta 28 zjawnje wustupował jako pućowanski prědar na teritoriju dźensnišeho Israela a zapadneho pobrjoha Jordan. Hladajo na přichad Božeho kralestwa namołwješe wón swój lud k nawrótej. Mało lět pozdźišo bu wón wot Romjanow křižowany.

Jězus wobmjezowaše swoje skutkowanje na Israel (Mt 10,5; 15,24), wukonješe pak wutworjenje noweje swětoweje nabožiny, křesćanstwa. Tež zwonka křesćanstwa ma Jězus nabožny, kulturelny, politiski a wosobinski wuznam.

Žórła a jich wuhódnoćenje

Jězus njeje žane pisomne twórby zawostajił. Nimale wšitko, štož wo nim wěmy, je z antiknych žórłow, kotrež buchu najzašo 10 lět po jeho smjerći napisane. Z přepytowanjom a wuhódnoćenjom tutych zaběra so historisko-kritiske slědźenje Noweho testamenta.

Njekřesćanske wuprajenja

Někotři židowscy, romscy a grjekscy chronisća antiki naspomnja Jězusa, ale bórze jenož jeho wotprawjenje a nic jeho skutkowanje a jeho wučbu. K tomu přińdźe, zo su tute rědke noticy pola fachowcow dwělomne.

Židowski historikar Flavius Josephus rozprawja w swojich Antiquitates Judaicae (20,200) wo wotprawjenju Jakuba a pomjenuje jeho jako bratra Jězusa, „kotryž so Chrystus mjenuje“.

Noticy mamy tež wot Pliniusa młodeho a z rabbinskich žórłow zhromadźenych w Talmudźe. Awtorojo pak so jenož na kromje a polemisce wo křesćanstwje wuprajeja.

Křesćanske wuprajenja

Informacije zdobywaja so primarnje z analyzy štyrjoch ewangelijow, listow Pawoła a někotrych apokryfow. Pisma su wot křesćanow, kotřiž su do Jězusa wěrili a kotřiž nochcychu biografiju napisać, ale Jězusa jako Messiasa zapowědać (n. př. Mk 16,6, Apg 2,32). Historiska swěrnosć pismow je wot spočatka slědźenja Noweho testamenta dwělomna.

Listy Pawoła su mjez lětomaj 50 a 64 nastali. W nich namaka so jenož mało biografiskich datow a słowow Jězusa, cituja pak so někotre wěrowanske formule Jeruzalemskeje prawosady.

W třoch synoptiskich ewangelijach (ewangelij Mateja, Lukasa a Marka) namakaja so pokazki na zničenje Jerusalemskeho templa (Mk 13,2; Mt 22,7; Lk 19,43). Tohodla so wěsće hakle po židowskim zběžku (66-70) pisomnje fiksowachu. Po dźensnišim slědźerskim stawje njesłušeše žadyn z awtorow k prěnim šulerjam Jězusa.

Spisarjomaj ewangelijow po Mateju a Lukašu předležeše hižo ewangelij po Markusu. Wot toho přewzaštaj kompoziciju a wjetšinu tekstow. Nimo toho wužiwaštej tak mjenowane žórło Q (žórło logijow), zhromadźenka hrónčkow a hrónčkow Jězusa, kotrež buchu prawdźepodobnje mjez lětomaj 40 a 70 pisomnje sfiksowane. Podobne a druhe hrónčka Jězusa so tež w Syriskej hromadźachu a pozdźišo w ewangeliju po Tomašu pisomnje fiksowachu. Tute hrónčka a hrónčka so lětdźesatki ertnje dale dawachu (Lk 1,2). Najzažniše wobstatki móža być wot Jězusowych šulerjow a móža z tym originalne rěče Jězusa wobsahować.

Zo maja so wšitke ewangelije po zaćahu Jězusa do Jerusalema po tutym samsnym wotběhu, płaći jako sylny indic za starobu a swěruwosć pasionskich rozprawow.

Ewangelij po Janu wobsahuje po měnjenju dźensnišich slědźerjow njewotwisnje dale dawane historiske maćizny, hačrunjež nasta hakle pozdźišo wokoło 100 – 130.

Dokelž su ewangelisća swoje žórła po swojim wašnju teologisce wuhotowali a je do swojich misionskich a wučenskich wotpohladow zarjadowali, móže so z jich zhromadnosćow ćim lěpje na realne, historiske jadro sudźić.

Slědźenje Jězusoweho žiwjenja

Wot něhdźe 1750 nasta akademiske slědźenje wo žiwjenju Jězusa, kotrež započa so wot cyrkwinskeho wjednistwa zdalować. Spytaše so po wědomostnych kriterijach rozeznawać historiske informacije wot teologiskich wułožowanjow Noweho testamenta.

Dźakowano znajomosćam z archeologije, socialnych stawiznow, orientalistiki a judaistiki wo palestinskim židowstwje za čas Jězusa a stajnje dokładnišim historisko-kritiskim tekstowym analyzam, wuchadźeja dźensa tež njekřesćanscy historikarjo z toho, zo je Jězus woprawdźe žiwy był a zo so relatiwnje derje zwěsćić wobstejnosće jeho žiwjenja a smjerće, hłowne wobsahi jeho zapowědźenja a jeho poměr k druhim židowskim skupinam.

Pochad

Městno narodźenja, lěto narodźenja a zemrěća

Historikarjo posudźuja podawki dźěćatstwa Jězusa w Nowym zakonju (Mt 1 – 2 / Lk 1 – 2) jako legendy, dokelž pobrachuja wone w žórle logijow (žórle Q) a w najstaršim ewangeliju a dokelž so wone mjez sobu jara rozeznawaja. Tole płaći tež za apokryfiski ewangelij wo Jězusowym dźěćatstwje po Tomašu, kotryž rěči wo dźiwach hólca Jězusa.

Mt 1-2 a Lk 1-2 chcetaj Jězusa jako Messiasa zapowědać a stajitaj jeho narod do ramika bibliskich wěšćenjow. Njewobkrućene morjenje dźěći přez Herodesa (Mt 2,13) dopomina na morjene dźěći přez farao před wućahom Israela z Egyptowskeje (Ex 1,22): Tak budźe Jězus jako wuswobodźer ludu Božeho předstajeny. Betlehemska hwězda, kotraž wjedźeše orientaliskich astrologow k městnu jeho naroda (Mt 2,2), připowědźa Jězusa jako kosmiskeho wumóžnika. Zwadne je, hač hodźeše so woprawdźe wosebity stelarny fenomen w tym času wobkedźbować.

Lěto a dźeń Jězusoweho naroda běštej hižo prakřesćanam njeznatej. Po Mt 2,1 narodźi so wón po smjerći Herodesa Wulkeho (4 před Chr.), po Lk 2,2 za čas jednoho prěnjeho romskeho ludličenja pod Publius Sulpicius Quiriniusom. Tutón bu pak hakle 6 po Chr. bohot Syriskeje a Judeje. Zažniši wuběr dawkow w tym regionje znate njeje, ale njeda so tež wuzamknyć. Křesćanske ličenje časa, kotrež so z narodom Jězusa započnje, bazěruje potajkim na ličenskim zmylku.

Tute štyri ewangelije rozprawjeja jenož wo Jězusowych poslednich žiwjenskich lětach. Po Lk 3,1 – jeničkim eksaktnym lětowym podaću w Nowym Zakonju – njeje Jězusowe smjertne lěto w času zastojnstwa Pontiusa Pilatusa jako bohota Judeje (26-36) dale dawane. Za wjetšinu historikarjow je lěto 30 najpodobniše smjertne lěto, dokelž je so Pawoł z Tarsusa hižo mjez 32 a 35 wobroćił. Jězus bě potajkim znajmjeńša 30 a maksimalnje 40 lět stary.

Swójba

Jězus bě po Mk 6,3 a Lk 1,27 prěnje dźěćo Marije. Tutej tekstaj wuzběhujetej, zo je Jězus wot Swjateho Ducha spłodźeny. Po Mk 6,3 měješe Jězus štyrjoch bratrow – Jakobus, Joses (= Josef, Mt 13,55), Judas, Simon – a wjacore sotry, kotrychž ličba a mjena so dale njedawachu. Dokelž móža z bratrami a sotrami w bibliskim wužiwanju tutoho słowa tež bliscy přiwuzni měnjeni być, njeje jasne, hač so wo ródnych bratrow a sotry jedna.

Štwórta z dźesać kaznjow – česć nana a mać (Ex 20,12) - bě sej tehdy žadała, zo so najstarši syn wo swoju swójbu stara. K naslědnistwu Jězusa pak słušeše, zo so rozpušća swójbne wjazby. (Přirunuj Mt 10,37, Lk 14,26) Z jeho prědowanjom a lěkowanjom je drje ličba jeho přiwisnikow stupała, ale to je tež prowokowało někotre konflikty z přiwuznymi. Woni spytachu jeho zadźeržeć a rjeknychu jeho za błudneho (Mk 3,21). To tutoho konteksta słušeja słowa kaž Mk 3,33-35:

Štó je moja mać a štó su moji bratřa? Potom pohlada na tych, kiž wokoło njeho sedźachu a praji: Hlejće moja mać a moji bratřa! Přetož štóž wolu Božu čini, tón je mój bratr a moja sotra a mać.

Z tym njeje wón štwórty zakoń wotstronił, ale ju wukładował kontrernje k židowskej tradiciji: Jenož ći su twoji přiwuzni, kotřiž činja wolu Božu. Na to wopušći Jězus swoje ródne město a njeje so hižo tam nawróćił. Ale žony z jeho wokoliny su při nim wostali, kaž tež jeho mać (Jan 19,26). Hačrunjež rěka w Janje 7,5: Přetož ani jeho bratřa do njeho njewěrjachu, su někotři z jeho přiwuznych, tež jeho mać, słušeli k prěnim křesćanam po jutrach (Japansk 1,14 1Kor 9,5). Pawoł wosobinsce zezna Jakuba (bratra Jězusa) a druhich swójbnych Jězusa, jako spyta prěni króć Jeruzalem. (Gal 1,19).

Rěč, wukubłanje, powołanje

Jako galilejski Žid rěčeše Jězus na wšědny dźeń aramejsce. To wobkrućeja někotre aramejske citaty Jězusa w Nowym zakonju. Hač hodźa so grjekske hrónčka a rěčne wobroty do aramejskeho wróćo přestajić, je wažny kriterij při pytanju za „woprawdźitymi“ Jězusowymi słowami, kotrež so spočatnje ertnje dale dawachu. Tak spyta so Jězusowe zapowědźenje wot prakřesćanskich wułožowanjow rozeznawać.

Hebrejšćina, rěč Swjateho pisma Israela, je so w Palestinje za čas Jězusa lědma hišće rěčała. Jězus znaješe pak najskerje hebrejsku rěč, dokelž je w synagogach Galileje čitał a wułožował. Jězusowy stil prědowanja a argumentowanja je rabbinski. Jeho lěkowanje na sabaće a prĕnjosć lubosće k blišemu Před wšěmi druhimi kaznjemi su podobnje prjedawšim wučbam Hillela, jeho pomoc chudym a jeho hojenske dźiwy su podobne na pozdźiše wustupowanje Chanina Ben Dosy (40-70), najsławnišeho zastupjerja galilejskeho Chassidizma. Tohodla zarjaduja slědźerjo Jězusowe wukładowanje thory dospołnje do tehdyšeho židowstwa. Židowscy eksegetojo kaž Pinchas Lapide z toho slěduja, zo je wón chodźił do thora-šule.

Prěni šulerjo Jězusa jemu „rabbi“ prajichu (Mk 9,5; 11,21; 14,45; Joh 1,38.49; Joh 3,2; 4,31 a druzy). To da jemu samsnu poziciju kaž Farizejam. Rabbije njeběchu žiwe wot wučenja, ale wot wukona normalneho rjemjesła. Jako prěni syn pobožneje židowskeje swójby wuknješe Jězus powołanje swojeho nana. (Mk 6,3; Mt 13,55) Józef bě twarski rjemjeslnik (grjeksce τεκτων), tuž dźěłaše při twarje łódźe a domow. Zo je woprawdźe jako ćěsla dźěłał, njeje wobkrućene.

Skutkowanje

Po wšitkich ewangelijach započa so Jězusowe zjawne skutkowanje z křćeńcu přez pokutneho prědarja Jana. Tole wułožuja synoptikarjo tak, zo je Bóh Jězusa jako swojeho z duchom nadarjeneho „syna“ (Mk 1,11) powołał.

Po Lk 1,5 pochadźeše Jan z měšniskeje swójby a běše kaž asket w njewobydlenej pusćinje žiwy. Jeho křćeńca poda wodaće hrěchow, jeli běchu ludźo do toho swoje hrěchi přiznali. Wšitke ewangelije wuzběhuja rólu Jana jako předchadnika Jězusa. Widźa w nim poslednjeho profeta stareho zwjazka před přichadom z duchom wobdarjeneho Messiasa (n. př. Mk 1,7; Lk 3,16; Mt 3,11; Joh 1,7f; 3,28 a druhe).

Po Janu 3,22 je Jězus chwilu paralelnje k Janej wukřćił. Ewentualnje su někotři z Janowych šulerjow Jězusej sćěhowali: Tak je Jězus zeznał bratrow Symana Pětra a Handrija (Jan 1,35-42). Z toho slěduje so bliskosć a wuměna tuteju dweju skupinow. Běchu pak rozdźěle mjez tutymaj skupinomaj: Jězus přewza wot Jana doskónčne wołanje za nawrót, wotpokaza pak póst a askezu za swojich šulerjow a sedźeše ze skupinami za blidom, kotrež płaćachu jako „nječisty“ po płaćiwym wukładowanju thory.

Městnosć skutkowanja

Jězus widźeše so jenož słany k „zhubjenym wowcam doma Israela“ (Mt 10,5 Mt 15,24). Po prěnich časćišo mjenowanych městnych mjenach pućowaše Jězus najprjedy při sewjernym brjoze jězora Genezaretha mjez Kafarnaumom, Magdalu, Bethsaidu a Chorazimom. Dale na juh skutkowach w Nazareće, Kanje a Nainje. Skutkował je tež w dźensnišim wječornym jordanskim kraju a w dźensnišim južnym Libanonje. Po Nowym zakonju njestupi Jězus do městow, kotrež běchu wot Romjanow a Herodianow natwarjene kaž Sepphoris, Tiberias a Cäsarea Philippi (Mk 8, 27).

Najskerje dla toho zo pobožni Židźa wobsedźerjow wotpokazowachu a dokelž Herodianojo jeho přesćěhowachu (Mk 3,6). To móže wujasnić, zo tehdyše židowske a romske žórła jeho njenaspomnja.

W Kafarnaumje wustupi Jězus po Mk 1,21 a Lk 4,23 jako njeprjedy. Po Mt 4,12-13 zaćahny wón spočatnje do tamnišeho Pětroweho domu (Mk 1,29) a so husto tam nawróći. Mt 9,1 mjenuje městno tohodla „swoje město“. Archeologojo namakachu w zbytkach chudych domow z 1. lětstotka napisy w kalku, kotrež mjenuja Jězusa z wšelakorymi titlemi wyšiny a Pětra, a kotrež na slědy kultiskich zhromadźenstwow pokazuja.

Zapowědźenje Božeho kralestwa

Reichenauska šula – „Chrystus praji šulerjam“, 1010

Jězusowe poselstwo wo Božim mócnarstwje steješe w centrumje jeho zapowědźenja (Mk 1,14-15) a nawjaza na biblisku profetiju wosebje Deuterojesaje a apokalypsy Daniela. Ewangelije tute zapřijeće bliže njewujasnjeja, ale ilustruja je přez konkretne wukony, přirunowanja a powučenske rozmołwy.

Hojenje

W ewangelijach so wo wjele wšelakorych dźiwach Jězusa pisa: mjez druhimi dźiwy hojenja, darow, wumóženjow, normow a wotućenje mortwych. Pola Marka namaka so mnohe eksorcistiske teksty, z kotrychž hodźi so sudźić, zo je so wo tehdy njewuhojomne chorosće kaž wusad (lepra), wóčny star, epilepsija, šicofrenija a hłuchoněmosć jednało. Tajke chóry płaćachu jako wot nječistych duchow wobsadźene (Mk 1,23). Woni so wobeńdźechu, husto buchu tež ze sydlišćow wustorkowani a z tym so jich žiwjenje do stracha přinjese (Adolf Holl).

Nowy testament rozprawja husto, zo je so Jězus přiwobroćił wuzamknjenym. Z lěkowanjom je přičinu jich wumjezowanja zběhnył. Wuhojił je jich přez swoju bliskosć, dótknjenje, z tym, zo je ruku na nich kładł, a z pomocu slinow (Mk 7,32f Joh 9,6f).

Husto su to jednore přikazy a gesty, kotrež wuskutkuja wuhojenje a demonow wućěrja. W ramikowych tekstach so dźiwy Jězusa často jako přeprošenje a namołwa k wěrje a nawrótej wukładuja. Po často jako wěrnje płaćiwych słowach Jězusa su to znamjenja za spočatk Božeho mócnarstwa a kónc knjejstwa złeho (Mk 3,22).

Runje hojenske wuspěchi přinjesechu Jězusej zawisć, njedowěru a wobaranje (Mk 3,6; Jan 11,53). Slědźerjo wuchadźeja dźensa z toho, zo maja znajmjeńša eksorcizmowe a terapijowe teksty historiske žórła. Mnohe teksty wo dźiwach su so pak w prakřesćanstwje po ludowych a pojatniskich motiwach dodali.

Po Gerda Theißenu pak so tehdy nihdźe wo telko dźiwach rozprawješe kaž pola Jězusa. Jenož wón wuskutk hojenja wěrje wuhojenym přirěčowaše („Twoja wěra je će wumóžiła.“: Mk 5,34; 10,52).

Wułožowanje thory

Prědowanje na horje (Mt 5-7) so jako „wučba“ Jězusa zawjedźe. Jeje spočatk dopomina naslědnikow Jězusa na Israelowy nadawk, jako Boži lud być „swětło ludow“ (Mt 5,14ff; Jez 42,6) w tym, zo Israel thoru přikładnje spjelni. Mt 5,17-20 wuzběhnje, zo njeje Jězus chcył wšitke daledawanje zakonja wotstronić, ale je spjelnić. Hač je to Jězus sam tež tak widźał, je dwělomne. Někotre zakonje je přiwótřił, druhe wotwótřił a zaso druhe tak relatiwował, zo buchu wone w prakřesćanstwje wotstronjene. Dźensa płaći to jako nutřkowno-židowske wułožowanje, a nic jako spotorhanje ze židowstwom.

Kaž druzy rabbinarjo da Jězus lubosći k blišemu samsnu hódnotu kaž bojazliwosće a nadrjadowa ju z tym zbywacym kaznjam thory (Mk 12,28-34). Wón widźeše so k tutym pósłany, kotřiž buchu zranjenja zakonjow dla zacpěte (Mk 2,17):

Ći sylni njepoddźědźa tutoho lěkarja, ale ći chori. Ja sym přišoł tych hrěšnikow k pokuće wołać, a nic ći prawi.

Měnjeni su židowscy „čłonojo“, kotřiž su za Romjanow dawki wuběrali a husto při tym swojich krajanow wobšudźili. Tohodla buchu woni hidźeni a wobeńdźeni. Jězus bě do dźělenja z chudymi přeprosył (Lk 19,8) a wukładowaše kopjenje maški jako zničenje prěnjeho zakonja (Mt 6,19 – 24). Hakle z tym, zo zakonjow so dźeržo bohaty spušći swoje wobsydstwo za chudych, spjelnja wšitke dźesać kaznjow kaž trjeba, zo by był swobodny za naslědnistwo (Mk 10,17-27).

„Antitezy“ wukładuja wažne zakonje dekaloga a wurunanski zakoń (Ex 21,23). Jězus wuzběhny nutřkowne nastajenje jako přičinu přeńdźenja: zakazanje morjenja je hižo tón złamał, kotryž so hněwa na swojeho bliskeho, jeho wumjetuje abo jeho zaklina. Tohodla dyrbja so ludźo najprjedy wujednać, prjedy hač du do templa woprować (Mt 5,21-26).

Tón je hižo łamał mandźelstwo, kiž jako zmandźeleny muž druhu žonu požada.

Naslědnicy Jězusa dyrbja so přemócnej namocy z njewočakowanym spušćenjom namocy spřećiwjeć (Mt 5,39 - 41).

Ja pak praju wam, zo wy so scyła njedyrbiće stać temu złemu / ale ja praju wam, hdyž ći něchtó na prawe lico dyri, tomu podaj tež to druhe. A hdźež chce něchtó stobu prawić a tebi twój šat slec, tomu wostaj tež tón wobalk. A hdźež će něchtó na milu drohi dźe, da dźi z nim dwaj.

Njepřećelow wobstarać, jim dobrowólnje napřećo přińć a je z tym překwapić a je z tym „wotnapřećelić“ („wotbrónić“ - wujednać so z nimi).

Z tym dopomni Jězus Israel na jeho nadawk, wšitke ludy žohnować, zo by je tež wuswobodźił wot namócneho knjejstwa.

Te w tekstach so mjenowane přikłady wotbłyšćuja towaršnosć, kotraž je wohrožena wot hłodu, namocy a wuhódnoćenja. Za Jězusa móžeše jenož přetorhnjenje spirale namocy, spušćenje napřećiwneje namocy knjejstwo złeho skónčić a Bože mócnarstwo přiwołać. Druhich zacpěć a zasudźić ma samsne sćěhi kaž wukonjenje namocy (Mt 7,1-3):

Njesudźće, zo wy tež sudźeni njebudźeće! Přetož z kajkimž sudźc wy sudźiće, budźeće tež sudźeni, a z kajkejž měru wy mĕriće, budźe wam tež měrjene. Kak pak widźiš ty tón špak w twojim bratra woči, a nješkrabaš tu hrjadu w twojim woku?

Tak wuchowa Jězus žonu, kotraž bě mandźelstwo łamała, před zakamjenjenjom, wuwědomiwši skóržbnikam jich winu (Jan 8,7):

Mištrje, ta žona je w skutku tutoho ebrachstwa namakana. Mójzas pak nam w zakonju přikaza ju kamjeř, što ty k tomu prajiš? Tajke pak rjeknychu woni k njemu k spytowanju, zo bychu jednu winu k njemu měli. Ale Jezus pochili so dele a pisaše z porstom na zemju. Jako pak woni njepřestachu so jeho prašeć, pozběhny so wón gore a rjekny k nim: Štóž je mjez wami bjez hrěcha, tón ćisń prěni kamjeń na nju!

Hačrunjež faluje tuta sada w někotrych z najstaršich rukopisow, płaći wona jako woprawdźita: detaile kaž tute pisanje abo rysowanje na zemi njedadźa so wumyslić. Tuta wurěč kryje so z woprawdźitymi Jězusowymi słowami. Tohorunja so to jako wotchilenje smjertneho zakonja wukładuje.

Přiwisnicy

Wot spočatka swojeho wustupowanja zwoła Jězus naslědnikow, zo bychu wopušćili wobsydstwo a swójbu kaž wón a bjez srědkow a brónjow ćahajo wozjewjeli Božu mócnarstwo (Mt 10,5-15). Woni słušachu zwjetša kaž wón k jednoremu ludej, kotryž bě wochudnjeny a wot hłodu wohroženy. Woni buchu wupósłani, zo bychu chorych hojili, wuhnawali demonow a dale dawali Bože žohnowanje. Hdyž zastupichu do jednoho chromy, dyrbjachu z měrowym postrowom „šalom“ cyłu swójbu pod škit Boha stajić. Hdyž njeběchu witani, dyrbjachu městno wopušćić, bjez wróćenja a je přewostajić Božemu sudej.

Žony

Jězusowe zadźerženja napřećo žonam bě něšto nowe a njezwučene w patriarchaliskim židowstwje. Wón hoješe často socialnje wumjezowane prostitutki, wudowy, wukrajnikow abo chore.

Wustrowjene žony jemu wot spočatka sćěhowachu a so wo njeho a wo šulerjow starachu. Jězus je po Mk 10,1-12 přiwótřił zakaz łamanja mandźelstwa a zakaza rozwjedźenje (Mt 5,27-32).

Po Mt 19,12 njekazaše wón swojim šulerjam, zo bychu so woni woženili, ale dowoli, zo bychu čerstwi wostali jich nadawka dla.

Mandźelstwo Jězusa Nowy zakoń nihdźe njenaspomnja; Marja Madlena steješe jemu po Janu 11 a Janu 20,16 wosebje blisko. Jenož pozdźiši apokryfny ewangelij Philippusa mjenuje jednu partnerku Jězusa.

Žony hraja w Nowym zakonju tež hewak wažnu rólu: Žona je Jězusa před smjerću žałbowała (Mk 14,3-9); mandźelska Pilatusa je napřećo wotkatowanju Jězusa protestowała (Mt 27,19). Po wšitkich ewangelijach běchu žony mjez Jězusowymi naslědnikami posledni swědkojo jeho smjerće a jeho połoženja do rowa (Mk 15, 40). Woni nańdźechu jeho prózdny row a wobswědčichu jako prěnje jeho zrowastanjenje (Lk 24,10 a Jan 20,18).

Farizejojo

Po Mk 2,23 su Jězusowi šulerjo tež na sabaće zběrali kłóski na polach. Tute łamanje sabatoweho zakonja dowoli Jězus jako wuwzaće pola stracha žiwjenja.

Hojenja tež na sabaće wuwołachu po Mk 3,6 pola herodianow a farizejow plany za zabiće Jězusa. Tola runje Farizejčenjo z Hillelskeje šule dowolichu tehdy wumóženje žiwjenja a dobroćiwosć chudym tež na sabaće a wučachu z tym bóle fleksibelne nałožowanje zakonjow thory. Wyše toho su runje Jerusalemscy farizejojo Jězusowemu na lubosći k Bohu a blišemu koncentrowanemu wukładowanju thory přihłosowali (Mk 12,32 ff), a tute njeje w jeho procesu rólu hrało.

Tohodla ma wjetšina eksegetow farizejarski plan wo zabiwanju Jězusa za njehistoriski; najskerje je tutón plan měł pokazać na Jězusowy pasion w Jerusalemje a z tym te podawki w Galileji redakcionelnje zwjazać. Jězus steješe runje farizejam ze wšitkich tehdyšich židowskich skupin najbliže. Zo su so woni k hłownym njepřećelam stilizowali, wujasnjeja historikarjo Noweho testamenta ze situacije při nastaću ewangelijow po zničenju templa, jako farizejojo nawjedowansku funkciju w židowstwje přewzachu a Židźa a křesćenjo so přiběrajcy wotmjezowachu.

Herodianojo a sadducowarjo

Wjetši dźěl Židow wotpokaza kralow z dynastije Herodesa jako wot Roma podpěrani „połžidowscy“ cuzy knježićeljo. Z Idumeje (južna Judeja), prjedawšeho Edoma, pochadźacy Herodes Wulki je Židow z wysokimi wotedawkami wobćežował.

Jeho wot Roma zasadźeny syn Herodes Antipas knježeše za čas Jězusa nad Galileju a Judeju. Jan křćenik kritizowaše jeho druhe mandźelstwo z hižo do toho ženjenej sotrowskej dźowku a bu na jeho rozkaz zajaty a wotkatowany (Mk 6,17-29).

Po Flawiusu Josephusu bu Jan wotkatowany, zo by so zběžk wotchil.

Přiwisnicy Herodesa běchu po Lk 13,31 tež přećiwnicy a přesćěhowarjo Jězusa.

Jězusowi hłowni njepřećeljo pak běchu Sadducejčenjo. Jako namrěwcy Lewitow smědźachu spočatnje templowy kult w Jerusalemje pod Romskej wobsadu dale rjadować. Woni stajachu wyšeho měšnika. We wobkraju bě jich wliw wšak mjeńši, tola z pomocu Romskeje wobsadniskeje mocy přesadźichu tež tam templowe dawki a dodźerženje bibliskich kaznjow čistoty a woprowanja.

Zeloty

Jězus wustupowaše w kraju, hdźež běchu sylne politisko-nabožne napjatosće. Hladajo na jeho křižowanje při najwyšim židowskim swjedźenju su politiske sćěhi jeho wustupowanja wěste. Němscy Neutestamentlarjo wuzběhnychu prjedy njepolitiski charakter jeho wustupowanja. Jeho wotkatowanja jako kral Židow płaćeše za Rudolfa Bultmana jako justicne zamylenje a „njedorozumjenje jeho skutkowanja jako politiske“. Martin Hengel a Oscar Cullmann pak pokazujetaj parcielne přezjednosće Jězusa ze židowskim wobaranskim hibanjom a wujasnitaj jeho kónc jako logiski sćěh jeho jednanja.

Z Galileje přińdźechu mnohe generacije židowskich wojowarjow wo swobodu napřećo cuzym mocam. Po tym, zo je 6. po Chr. Herodes Archelaos porazył dawkowy boykott Judasa Galilejusa, su „Zeloty“ jako swójska skupina wustupowali, zo bychu romske cuze knjejstwo wotstronili. Za čas Jězusa wobmjezowachu so woni na protesty a wjacore atentaty na romskich zastojnikow. Romjenjo mjenowachu zelotiscy atentatnicy „Sikarjerjo“ (kotřiž kałačik noša) abo prosće „mordarjo“, zo bychu jich spjećowanje kriminalizowali.

Jězus rozumješe swoje skutkowanje jako aktiwne zawinowanje Božeho mócnarstwa, kotrež w kontrasće k namócnym knježićelam bjez namocy rozpřestrěwa. Kaž Zeloty mjenowaše tež wón Herodesa Antipasa jako „lišku“ (Lk 13,32). Hojenje wot demonow wobsydźenych z garnisonskeho města Gerasy (Mk 5,1-20) ironizuje romske militarne knjejstwo: Předstajeny demon, z łaćonskej požčonku za „legion“, nadpaduje swinjace stadło, kotrež so potom same wot samoho zaliwa. Židam jako nječiste zwěrjo płaćiwe swinjo běše tehdy jako romske woporne zwěrjo a znamjo legiona znate.

Mjez wjesnym wochudnjenym a wot romskeho namócneho knjejstwa potrjechenym ludom běchu messianske wočakowanja daloko rozšěrjene. Zo su słowa Jězusa a jeho skutki zbudźili pola nich nadźije na bórzomne změnjenje jich połoženja, wotbłyšćuje mnohe teksty z Noweho zakonja: jako chwalospěw Marije (Lk 1,46) a wysk putnikow při Jězusowym přichadźe do Jerusalema (Mk 11,9). Tohodla wuzběhuja mnozy eksegetojo indirektnu politisku dimensiju jeho skutkowanja. Pječa bě to tež za Zelotow atraktiwne: Znajmjeńša jedyn z prěnich šulerjow Jězusa, Syman Zelotes, słušeše prjedy k nim.

Hinak hač Zeloty wołaše Jězus tež „nječistych“ a wohroženych čłonow, kotřiž dźěłachu z Romjanami hromadźe, do swojeho naslědnistwa a jědźeše z nimi hromadźe, wězo, zo bychu změnili jich zadźerženje napřećo chudym (Lk 19,1-10).

Napřećo zelotiskej teologiji, kotřiž sej myslachu, zo móža Boži posledni sud na ludźoch druheje wěry hižo doprědka wzać, je Jězus napominał swojich słucharjow přećiwnika lubować (Mt 5,38-48). Jako kritika na Zelotach płaći tež Jězusowe słowo Mt 11,12 wot „namócnych, kotřiž sej Bože kralestwo wunuzuja a so z namocu jeho zesylnjeja.“

Romski pjenjez z hłowu knježićela płaćeše Zelotam jako přeńdźenje napřećo bibliskemu zakazej wobrazow (Ex 20,4) a z tym jako přičina, Romej wotedawki njepłaćić. W dawkowym prašenju Jězusowych Jerusalemskich njepřećelow (Mk 12,13-17) so pokaza, zo dyrbi so Jězus jako Zelot dopokazać. Jezusowa wotmołwa wuwiny so paslam:

Tuž dawajće tomu kejžorowi, štož kejžorowe je, a Bohu štož Bože je!

Pasion

Ze zaćahom Jězusa do temploweho města krótko do Passah-swjedźenja započnu so we wšitkich ewangelijach jeho stawizny ćerpjenja. Wotběh wot zajeća, přesłyšowanja Jězusa w domje wyšeho měšnika, přepodaće na Pilatusa, přesłyšowanje přez Pilatusa, šwikanje, wusměšowanje, wotprawjenje přez romskich wojakow a połoženje do rowa přez Józefa z Aritmeje so we wšitkich ewangelijach hač na někotre detaile kryje.

Pasionske rozprawy su tež přez zwonkabibliske znajomosće podpěrane a płaća tohodla w modernym slědźenju jako historiske.

Zaćah do Jerusalema

Jězus je po Mk (11,1-13) na wosole do města jěchał, witany wot putnikarjow ze starej Pasahliturgiju. Z tym so spomni na messiansku profetiju w Sach 9,9-11: Tam připowědźi so bjezmócny Messias na wosole jěchajo, kotryž wšitkim ludam zničenje brónjow a z tym swětnych mocow připraji.

Templowa kritika

Jerusalemski templ hraje w ewangelijach wažnu rólu. Hižo jako dźěćo je Jězus tam dny dołho přebywał (Lk 2,42). Po Mk 1,44 pósła wón wuhojenych k měšnikam, zo bychu woni jich wustrowjenje zwěsćili a jich zaso do towaršnosće přiwzali.

Jeho wukładowanje thory njeje wopory direktnje wotpokazało, ale je lubosći k blišemu podrjadowało (Mt 5,23). Z tym zo w templu wučeše, připózna tutón jako Boži dom.

Křižowanje

Ze zjawnym šwikanjom započa so romska čwělowanska procedura (Mk 15,15-19). Tele dračowanje bě pola Romjanow dźěl křižowanja a bu husto z tajkej wulkej brutalitu přewjedźene, zo je zasudźeny hižo dočasnje na to zemrěł.

Jězusa nuzowachu swój křiž sam k městnu wotprawjenja před murjemi města njesć. Po synoptiskich ewangelijach (Mk 15,21) bu jedyn Žid, kotryž bě ze swojimi synami hišće lětdźesatki prakřesćanam znaty, nuzowany, jemu ćežu wotewzać: „Šyman z Cyrenee“ ze sewjeroafriskeje eksiloweje wosady Kyrenaika.

Křižowanje bě w romskim mócnarstwje najsurowiša wotkatowanska metoda, kotraž je so zwjetša přećiwo zběžkarjam, ćeknjenym njewólnikam a wobydlerjam bjez romskeho byrgarskeho prawa nałožowała. Židam płaćeše wona jako zatamanje přez Boha (Gal 3,13; Dtn 21,23). Mrěće na křižu móžeše cyłe dny trać. Předmarkinska pasionska rozprawa njemjenuje žane detaile a poda jenož, zo bu Jězus „wokoło třećeje hodźiny“ křižowany a zo je „wokoło dźewjateje hodźiny“ zemrěł.

Po Mt 27,46 a Mk 15,34 wołaše mrějacy Jězus po aramejsku słowa z psalma 22,2:

Mój Božo, mój Božo, čehodla sy mje wopušćił?

Wospjetowace so přispomnjenja na tutón psalm, na spěw Božeho celaźina a na psalm 35,19 stajeja Jězusa do rjada njesprawnje přesćěhanych, wot namocy njepřećelow wobdatych a na sprawnosć Boha apelowacych ćerpjacych.

Po tym, zo je Jězus zemrěł, je Pilatus Židam dowolił Jězusa pohrjebać. Po Mk 15,46 da „nahladny“ farizejar Józef z Arimatheje ćěło hišće na samsnym wječoru po židowskim wašnju balsamować a do noweho skałoweho rowa połožić. Jězusowy row bu z ćežkim kamjenjom zawrjeny, kaž bě to tehdy pola pobožnych Židow z wašnjom. Jenož někotre žony z Galileje, kotrež běchu Jězusa hač do jeho smjerće přewodźeli, běchu swědkojo tutoho (Mk 15,47).

Wěra wo horjestawanju

Prakřesćanske wěrowe wuznaće rěka (Apg 2,32):

Tutoho Jězusa je Bóh k žiwjenju zbudźił!

Tuta wěra je žórło a wuchadźišćo prakřesćanskeho poselstwa wot wujednanja Boha ze swětom. Historisce pak njeda so horjestawanje a z tym zwjazowace nazhonjenja werifikować.

Wotkaz

Commons: Jězus – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow