Ľudovít Štúr
Ľudovít Štúr (poprawom Ludevít Velislav Štúr; * 29. oktobra 1815 w Uhrovecu blisko Bánovc nad Bebravou, Madźarske kralestwo; † 12. januara 1856 w Modrje blisko Bratisławy) bě wuznamna wosobina słowakskeho narodneho wozrodźenja w 19. lětstotku. Jako rěčespytnik, spisowaćel a politikar w tehdyšej Rakusko-Wuherskej wuwiwaše dźensnišu słowaksku spisownu rěč.
Žiwjenje
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Narodźi so jako druhe dźěćo wučerja Samuela a Anny Štúrec w srjedźnej Słowakskej, tehdy do Madźarskeje słušacej a wopytowaše ewangelski gymnazij w Bratisławje, hdźež bě ze sobustawom a wot 1835 městopředsyda wot studentow załoženeho Čěskosłowakskeho towarstwa. Wot 1836 do 1838 podawa sam wučbu na gymnaziju, mjez druhim čěsku a pólsku rěče a stawizny. W tym času zahaji žiwu korespondencu z Palackým, Šafárikom, Jungmannom a Kollárom. Wot lěta 1838 studowaše w Hali teologiju, filozofiju, stawizny a rěčespyt a zeznajomi so z teorijemi Hegela a Herdera. Po nawróće do domizny w lěće 1840 dźěłaše najprjedy zaso na Bratisławskim gymnaziju, pušći so pak w lěće 1843 njehladajo na protest studentow.
W lěće 1847 jeho za město Zvolen do madźarskeho krajneho sejma wuzwolichu, hdźež so wosebje za prawa Słowakow w Madźarskej zasadźeše. W europskim rewolucionarnym lěće 1848 słušeše k organizatoram a wjednikam słowakskeho boja wo swobodu a čłonam we Winje załoženeje Słowakskeje narodneje rady, za čož madźarska strona jeho přesćěhowaše.
Po smjerći swojeho bratra Karola w lěće 1851 přećahny do jeho domu w Modrje pola Bratisławy, zo by so wo jeho swójbu starał. Tam napisa němskorěčnu knihu Das Slawenthum und die Welt der Zukunft kaž tež patriotiske basnje a zběraše a wudawaše słowakske ludowe spěwy a bajki. Po hońtwjerskim zranjenju w decembrje 1855 wumrě dnja 12. januara 1856 w starobje jenož 40 lět.
Dźěło
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Ze spisomaj Nauka reči Slovenskej („Wučba słowakskeje rěče“, 1846) a Nárečja Slovenskuo alebo potreba písaňja v tomto nárečí („Słowakska narěč a potrjeba pisanja w tej narěči“, samsne lěto) załoži načasnu słowaksku spisownu rěč na fundamenće srjedźosłowakskich narěčow swojeje domizny a zakitowa ju přećiwo nadpadam předewšěm madźarskich kritikarjow. Dotal běše słowakšćina – runje kaž serbšćina – do ewangelskeje a katolskeje warianty rozpačena. We wjacorych spisach zaběraše so z rěčnymi a narodnymi prawami Słowakow w Madźarskej, tak na přikład Die Beschwerden und Klagen der Slaven in Ungarn über die gesetzwidrigen Uebergriffe der Magyaren (1843), Das 19. Jahrhundert und der Magyarismus (Wiń 1845) a Der Magyarismus in Ungarn (2. nakład, Lipsk 1848). W lěće 1851 připózna tež katolska strona Štúrowu słowakšćinu jako nowy standard.
W lěće 1845 załoži Slovenskje národňje novini („Słowakske narodne nowiny“) z literarnej přiłohu Orol Tatranski, kotrež buchu hižo w swójskej warianće słowakšćiny spisane. Na ludowědnym polu wozjewi mjez druhim spisaj Zpěvy i písně („Spěwy a pěsnje“, Bratisława 1853) a O národních písních a pověstech plemen slovanských („Wo narodnych pěsnjach a bajkach słowjanskich kmjenow“, Praha 1853).
Štúr a Serbja
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Štúr da wažny nastork za wuwiće serbskeho narodneho hibanja. Jako student w Hali wopyta wón w aprylu a meji 1839 Łužicu. Přez Handrija Lubjenskeho a Bjedricha Adolfa Klina zezna so wón z Budyskimi studentami nowozałoženeho gymnazialneho towarstwa. Wón zetka so z nimi w hotelu k „Złotemu lawej“ w Budyšinje, rozprawi jim wo nowym narodnym žiwjenju mjez Čechami a Słowakami a zahori jich za narodne skutkowanje. Woni powědachu jemu wo Smolerju, kotryž bě hižo 1832 nastork k wutworjenju serbskeho cyłka dał. Słowjanski entuziast Štúr wosta někotre dny w Budyšinje, wopyta ze studentami Wownjowsku dolinu, Hrodźiško, Čornobóh, Prašicu a serbske kemše w Michałskej cyrkwi. Po tym poda so wón do Zhorjelca, hdźež jemu Leopold Haupt dohlad do archiwa Hornjołužiskeje towaršnosće wědomosćow zmóžni. Přez Limas dojědźe sej k fararjej Łahodźe do Chołma a k Zejlerjej a Smolerjecom, staršimaj Jana Arnošta Smolerja, do Łaza. Přez katolski dźěl serbskeje Łužicy wróći so Štúr přez Kamjenc a Drježdźany do Lipska, hdźež zetka so z Jurjom Arnoštom Wanakom, předsydu Serbskeho prědarskeho towarstwa. Jězbu wopisa we 1839 wozjewjenym nastawku Cesta do Lužic[1] w Časopisu Českého museuma, kotryž so do serbskochorwatšćiny, pólšćiny a rušćiny přełoži.
Přez Štúra nasta zwisk Serbow k mnoho dalšim Słowjanam, kaž ke Kollárjej.[2] Z Janom Arnoštom Smolerjom sej Štúr pozdźišo hišće dopisowaše.[3] Zdobom bě wón 1840 jeho wobnowjeny analogiski prawopis chwalił a skrući jeho w měnjenju, zo je za Serbow wosebity časopis trěbny. K tutej Tydźenskej Nowinje dóńdźe z basnikom Handrijom Zejlerjom 1842.
Česćowanje
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]W lěće 1948 bu słowakske městačko Parkan do „Štúrovo“ přemjenowane, hačrunjež Štúr sam z nim žanoho zwiska njeměješe. Nimo toho planetoid (3393) Štúr po nim pomjenowachu. W Bratisławje a dalšich městach dóstachu naměsta a dróhi mjeno Štúra. Wot 1993 do 2008 bě na słowakskej bankowce 500 krónow zwobraznjeny a w jubilejnym lěće 2015 wuda Słowakska pomjatny pjenjez w hódnoće dweju eurow z jeho wobličom. W uniwersitnym parku w Hali steji wot lěta 2004 Štúrowy pomnik.
Žórła
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Zdeněk Boháč: Štúr, Ľudovít. W: Jan Šołta, Pětr Kunze, Franc Šěn (wud.): Nowy biografiski słownik k stawiznam a kulturje Serbow. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 1984, str. 554sl.
- ↑ Ľudovít Štúr: Cesta do Lužic. W: Časopis Českého museum. Lětnik 13 (1839), čo. 4, str. 464–490.
- ↑ Michał Hórnik: Jan Kollár a łužiscy Serbja. W: František Pastrnek (wud.): Jan Kollár (1793-1852) – Sbornik stati o životě, pusobeni a literární činnosti pěvce „slavy dcery“. Wiń 1893, str. 249–251.
- ↑ Josef Páta: Z čěskeho listowanja J. E. Smolerja. W: Časopis Maćicy Serbskeje. Lětnik 71 (1918).
Wotkazaj
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Commons: Ľudovít Štúr – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow