Wóčko
Wóčko (tež woko; łać. oculus) je swětła zmysłowy organ pola zwěrjatow a čłowjekow.
Wóčko cycakow
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Widźenski organ (Organon visus) cycakow, a z tym tež čłowjeka, móže so do třoch podjednotow rozčłonkować:
- wóčne jabłuko, Bulbus oculi (łać.) abo Ophthalmos (grjek.),
- přiwiskowe organy wóčka (sylzowy aparat, wóčne muskle, wjazawka a wóčnej wěčce) a
- widźenski puć.
Wóčne jabłuko cycakow
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]W sćěnje wóčneho jabłuka rozeznawaja tři koncentriske woršty:
- Wonkownu wóčnu kožu (Tunica externa bulbi, tež Tunica fibrosa bulbi). Bu do dweju wotrězka rozčłonkowana. Běła Lederhaut (Sclera) leži w zadnim wobłuku wóčneho jabłuka. Pola njeje započnu wonkowne wóčne muskle, kotrež wóčko w wóčnicy pohibuja. Tam, hdźež swětło do wóčka zastupuje, je přewidna rohowka (Cornea). Bu stajnje z sylzowej kapalinu namačowana.
- Srjedźnu wóčnu kožu (Tunica media bulbi abo Uvea). Wobsteji z třoch wotrězkow. Žiłkata kóžka je bohata na žiłach a zastaruje přilěhawe woršty z žiwnymi wutkami a kislikom a je často pigmentowana. Doprědka přechadźa žiłkata kóžka do ciliarneho čělesa (Corpus ciliare), kotrež powěšanku wóčneje čóčki a teje akomodaciji słuži. Najprědniši wotrězk srjedźneje wóčneje kože je tučelawka (Iris). Twori pupilu a reguluje dopadej swětła (adaptacija). Jeje pigmentowanje wuskutkuje wóčku barbu.
- Nutřkownu wóčnu kožu (brónica, Tunica interna bulbi abo Retina). wobsahuje swětła zmysłowe bańki (fotoreceptory). Tam, hdźež widźenski nerw wóčko wopušći (Sehnervenpapille), njejsu žane swětła zmysłowe bańki.
Nutřkowny rum wóčneho jabłuka wobsahuje škleńčane ćěło (Corpus vitreum) ale tež čóčku (Lens) a so rozdźěli do wobeju wóčneju komorkow (Camera anterior a posterior bulbi).
Funkciski mechanizm płodźenje wobraza
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Do nutřkowneho dóstanje so swětło přez rohowku a pupilu. Wona je kružkojta wotwěra barbneje tučelawki, iris. Z pomocu muskloweje nitki w tučelawce móže so pupila powjetšować a pomjeńšować. Tutón proces, kotryž wóčko na swětłosć wokoliny přiměrjuje, rěka adaptacija. Za tučelawce je elastiska wóčna čóčka pola wjazadłach powěsnjena. Čóčkowe wjazadła přeběžeja k kružkojtemu ciliarnemu muskej. Wóčne nutřkowne je wot galertojteho škleńčaneho ćěła wupjelnjene. Wono da wóčku krutu a kulojtu formu, kotraž so tež wóčne jabłuko mjenuje.
Při čłowjeka leži z pomocu wóčka zaznajomny wobłuk elektromagnetiskeho spektruma we wobłuku žołmowych dołhosćow wot něhdźe 380 nm hač 780 nm, tak mjenowany swětłowy spektrum. Porno tomu widźa na př. pčołki tež bóle krótkowalowe swětło, tak mjenowane ultrawioletne UV-swětło, mjeztym wone njemóžeja na druhim boku žane čerwjene swětło zaznawać. Widźenski rum we wóčku cycakow je za barbne widźenje (barbne swětło, z pomocu čopikow) jara mjeńši hač tutón za jasnosć (běłe swětło, z pomocu štabikow). Z tym leži widźenski rum za barby tež znutřka widźenskeho ruma za běłe swětło.
W 19. lětstotku wujasnili su funkciju wóčka analogisce funkciskeho wašnja fotoaparata; po šemje, zo by reflektowane swětło (aktiwne) do wóčka (pasiwne) padało, zwobraznjenje swěta na brónicy by potom skónčnje do mozow dale posrědkowało. W druhej połojcy 20. lětstotka bu tuta ideja z pomocu techniskich nastrojemi za měrjenje wóčnych pohibow wuwróćiła.
Wězo je najwjetši dźěl brónicy (Pars optica retinae) z zmysłowymi bańkami přikryty, wótrowidźenje so pak koncentruje při čłowjeku na jenož 0,02 procentow přestrjenja brónicy, tak mjenowany žołteho blaka (Macula lutea, „Makula“). Tutón wotpowěduje něhdźe 2° našeho horicontalnje něhdźe 170° a wertikalnje něhdźe 110° wopřimowaceho pola widźenja. Tuž widźimy poprawom jenož wurězk wótro, kotryž našej wobě wóčce z jeju widźenskimaj wóskomaj fiksujetej.
Při wobhladowanju objekta wotpočowacy a wótry wobraz přez to nastanje, zo wóčne muskle, nas zwjetša w njewědomju, za sobu rozdźělne wurězki objekta před žolty blak suwaja. Wóčko njewotpočuje tuž při wobhladowanje ženje, wono je přeco w najmjeńšich pohibanjach. Dypk so za sekundowe snadne dźěle fiksuje, potom skakaja muskle z torhatym pohibanjom (sakkada) k sćěhowacemu dypkej. Z tutoho wottasowanja so skónčnje jasny cyły wobraz płodźi. Při wotpočowacym wobhladowanju traja jednotliwe fiksacije 0,2 hač 0,6 sekundow, tak zo so za čas sekundy 2 hač 5 sakkadow wotměwaja, při směšnišim hladanju nastanu sakkady časćiše a fiksaciske časy krótše.
Wuběrk fiksaciskich dypkow a muster sakkadow je po wysokim měrje indiwiduelny a z zwučenosćemi a zajimom wobhladowarja abo stajenjom nadawkow na njón zwisuje. Rěču dźensa wo intencionalnym widźenju, aktiwny proces na swět. Přez wotpowědne wobkedźbowanske metody čini k wužitkej so mjeztym předewšěm wabjenska branša, ale tež zadźerženske slědźenje tutón fenomen nimowólneje aktiwity, zo z tym jich wabjenske metody resp. jich tezy wo čłowjekowym zadźerženju polěpšić a optiměrować. Tež w zwisku z wuwićom detektorow za łženje su přeco zaso wotpowědne instrumenty w zasadźenju, najwjetša za hódnoćenje rozbudźenskeho staw.
Schorjenja wóčka
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Ze schorjenjemi wóčka so hojenska powěsć wóčkow (Ophthalmologie) zaběra.
Najčasćiše přičiny za pomjeńšenje wótrosće widźenja resp. schornjenja wóčka[1] su nimo katarakta (šěre mjadro) a glawkoma (zelene mjadro) přez starobu wuměnjena degeneracija makule a přez diabetes wuměnjena retinopatija.
Katarakt, t. r. mućenje wóčneje čóčki, je z wjetšeho dźěla wuspěšnje lěkujomny, dokelž so móže wóčna čóčka wotstronić a přez wuměłsku čóčku narunać. Wjele ćešo lěkować su schorjenja z wobdźělenje brónicy, dokelž tuta njeje ani regeneracije kmana ani narunujomna.
Při někotrych schorjenjach brónicy (na. př. při pokročowanej Retinopathia pigmentosa) so nadźija přichodnje wobnowjenje widźenskeje funkcije přez implantat retiny docpěć.
Za najčasćiše formy katarakta, glawkoma a degeneraciju makule maja jako přičinu starobowe přeměnjenja na zakładźe genetiskich nachilnosćach. Předewšěm za degeneraciju makule nimo toho kurjenje zasadny eksogeny rizikowy faktor předstaja. Mysla za katarakt a degeneraciju makule nimo toho škódliwy wliw wot ultrawioletneho swětła. Diabetiska retinopatija je sćěh wot žiłkowych přeměnjenjow, kotrež so přez powyšowany niwow krejneho cokora wuskutkuja. Tež wona wustupuja při kurjakach zažnišo a časćišo jako při njekurjakach.
Minjace haćenja widźenskeje wukonliwosće
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Přez střasenje hłowy na pr. so móže stać, zo wosoba minjo běłe dypki w jeje polu widźenja pisanjo widźe, kotrež so po krótkim času zaso zhubja. Tutón fenomen so we wobchadnej rěči jako „hwěžki widźeć“, „hwězdy widźeć“ abo „pisanjenje“ woznamjenja. Při njenadźitym sylnym wužadanju ćěła, wosebje při niskim ćišću kreje, móže so stać, zo „so čorni před wočomaj“, dokelž so mozy dosahajo z kreju njezastaruje, zo by widźensku wukonliwosć dodźeržało. Podobny fenomen při sylnym pospěšenju ćěła wustupuje. Tu so móžeja pospěšenja při startach raketow abo wojerskich lětadłow mjenować.
Ewolucija wóčka
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać].png)
(a) pigmentowy blak
(b) jednory pigmentowany wužłobk
(c) wočowy kelušk (Haliotis)
(d) komplikowane čóčkowe wóčko mórskich šlinkow
Eksistuja powobličenja, zo wóčka rozdźělnych wašnjow twarjenja w běhu ewolucije něhdźe 40 raz nowo so wuwili. Tola hra pax-6-gen při čornicach ale tež při cycakach (myše) rólu pola wuwiću wóčkow a pola płodowy muše (Drosophila melanogaster) ma k tomu homologny gen „eyeless“ nimale samsnu funkciju. Tohodla liegt nahe, zo wšě tute wóčne typy zhromadny započatk maja. Eksistuje hišće wjele dalšich genow, kotrež w rjapnikim wóčce homologny partner maja.
Prěnje wóčka eksistowachu hižo před 505 milionami lět w zemskim wěku Ordovizium (na př. při nautilusu).
Formy
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Eksistuje rozdźělne formy wóčkow.
- jamowe wóčko (němsce Grubenauge; při wjele šlinkach)
- dźěrkowe wóčko (němsce Lochauge)
- čóčkowe wóčko (němsce Linsenauge; při rjapnikach)
- fasetowe wóčko (němsce Fazettenauge; při překasancach)
Ličba
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Samo ličba wóčkow je rozdźělna:
- Najwjace rjapnikow ma 2 wóčce.
- Při překasancach ličba jara wariěruje.
Połoženje pola ćěła
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Při wjele zwěrjatach wóčce stej na hłowje.
Móžnosć k widźenju barbow
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Jeli brónica wobsahuje rozdźělne widźenske bańki, kotrež so w jich swětłočućiwosći rozeznawaja, potom družina móže barby widźeć.
Najwjace čłowjekow a wjele wopičich družinow ma tři tajke typy, tak zo móžeja tři zakładne barby (módra, zelena, čerwjena) rozeznawać. Rozdźělne barbowe zmysłowe zaćišće nastanu přez kompleksne zhromadne skutkowanje tajke bańki a nerwowe bańki w mozach.
Noty
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- ↑ L. Hyman u. a.: Prevalence and causes of visual impairment in The Barbados Eye Study. Ophthalmology 108:1751-1756 (2001).
