Žórłowy tekst za Nulowy meridian sej wobhladać

[[Dataja:Breitenkreis-und-Nullmeridian.png|thumb|Nulowy meridian (čorny)]]

'''Nulowy meridian''' je tón [[Meridian (geografija)|meridian]] (połkruh, kotryž padorunje k [[Ekwator|zemskemu ekwatorej]] steji a wot [[Sewjerny čop|sewjerneho]] k [[Južny čop|južnemu čopej]] dźe), wot kotrehož so [[geografiska dołhosć]] k wuchodej a k zapadej liči.

Jeho postajenje je poprawom připadne, ale je so přez mjezynarodne dojednanje (''Mjezynarodna meridianowa konferenca [[1884]]'') do [[Meridian (astronomija)|meridianoweje runiny]] Londonskeje hwězdarnje [[Royal Greenwich Observatory|Greenwich]] połožił a pomjenuje so tohodla často '''Greenwichski meridian''' (Meridian domu ''[[Flamsteed House]]'' hwězdarnje ''Royal Greenwich Observatory''). Hač do toho su so rozdźělne nulowe meridiany wužili.

Po standardźe so geografiska dołhosć wot nuloweho meridiana pozitiwnje k [[Wuchod|wuchodej]] liči (0° hač do 360°), ale město toho je tež ''wuchodna dołhosć'' (0-180° wuchod) a ''zapadna dołhosć'' (0-180° zapad) rozšěrjena. Jako skrótšence so ''W'' abo ''E'' za „wuchod“ a ''Z'' abo ''W'' za „zapad“ wužiwatej. Symbol ''E'' (jendźelsce za „East“, francosce „Est“) je zdźěla w němčinje z wašnjom, zo by zaměnjenju z ''nulu'' zadźěwało. Na [[Zapadna hemisfera|zapadnej 
hemisferje]] (předewšěm w USA) je přećiwo mjezynarodnej normje tež ''zapadne'' ličenje wot 0-360° z wašnjom.

Dźensniši standard, nulowy meridian poćahoweho systema [[WGS84]] a [[ETRS89]]/[[GRS80]], njeje na zemski powjerch wjazany, ale na modelowany [[geodetiski datum]], dokelž meridiany w dokładnišim ličenju na krutych městnach powjercha njejsu ([[Kontinentalny drift|kontinentalne přesunjenje]], [[Chodźenje morja|mocy chodźenja morja]]). Dźe přez Greenwichski park, přez 100 metrow na wuchod wot historiskeje Greenwichskeje „turistiskeje linije“ stareje hwězdarnje Greenwich.

== Zawjedźenje ==
Dołhosć nuloweho meridiana je poł zemskeho wobjima mjezynarodneho [[Zemski elipsoid|zemskeho elipsoida]], kotryž so přez čopaj měri, potajkim 20.003,9&nbsp;km. Ze swojim napřećiwnym meridianom, kotryž na přikład [[Wrangelowa kupa|Wrangelowu kupu]] při 180° (bjez přidaća E abo W) prěči, wudospołnjuje so nulowy meridian k [[Wulki kruh|wulkemu kruhej]] na zemi. [[Datumowa mjeza]] dźe zdźěla (blisko čopow a na sewjer wot ekwatora) dokładnje na 180° Greenwich (wotchilenja resp. wuwzaća wot 180° geografiskeje šěrokosće: w [[Beringowy přeliw|Beringowym přeliwje]], při [[Aleuty|Aleutach]] (Alaska), w [[Kiribati]], při [[Fidźi|Fidźiskich kupach]], při [[Tuvalu]], při [[Tonga|Tonze]] a při [[Nowoseelandska|nowoseelandskimaj]] kupomaj 
Kermadec a Chatham).

Do postajenja mjezynarodneho nuloweho meridiana w lěće 1884 měješe nimale kóždy europski kraj swójski nulowy meridian, zwjetša geografiska dołhosć dateje stolicy resp. jeje hwězdarnje.

Z přiběracym mjezynarodnym pućowanskim wobchadom - předewšěm přez železnicu - je zjednotnjenja eksistowacych systemow trjeba było. Nimo toho je dale a wažniše było, dokładny mjezynarodny čas ([[swětowy čas]]) k dispoziciji měć. Wón je jako [[městny čas]] nuloweho meridiana definowany.

== Mjezynarodna meridianowa konferenca, Washington 1884 ==
[[Dataja:Prime-meridian.jpg|miniatur|Historiski nulowy meridian při [[Flamsteed House]] w Greenwichu (na zemi a na twarjenju markěrowany). <br /><small>Hornje klapy a slepe durje hodźa so wotstronić a dowoleja potom přehlad přez Flamsteed House. To je optiske referencne měrjenja 
dowoliło.</small><ref>[http://www.nmm.ac.uk/about/history/royal-observatory/ History of the Royal Observatory, Greenwich], National Maritime Museum – ze zwobraznjenjom škałoby přez twarjenje</ref>]]
[[Dataja:Nullmeridian in Villers-sur-Mer 01 09.jpg|miniatur|hochkant 0.66|Najbóle sewjerny dypk nuloweho meridiana na kontinenće we [[Villers-sur-Mer]], Francoska]]
Na Mjezynarodnej meridianowej konferency 14.&nbsp;oktobra 1884 we [[Washington, D.C.|Washingtonje, D.C.]] z reprezentantami z 25 narodow je so meridian, kotryž dźe přez Greenwich, jako zakład mjezynarodneho koordinatoweho systema zawjedł.

Jako móžny mjezynarodny nulowy meridian je so na Washingtonskej konferency wosebje pjeć móžnosćow diskutowało:
* [[Pariski meridian]], Pariskeho [[obserwatorij]]a: 2°&nbsp;20'&nbsp;14.025“ na wuchod wot Greenwicha
* hižo wot [[Starowěk|starowěka]] znaty [[Ferrowy meridian]] na dźensa 17°&nbsp;40'&nbsp;00" zapad
* móžny nulowy meridian pola [[Acory|Acorow]] při něhdźe 28°&nbsp;0′&nbsp;W
* móžny nulowy meridian w [[Ćichi ocean|Pacifiskim oceanje]] na dźensa 180° (Přećiwołuk ke Greenwichskemu meridianej, wotpowěduje přibližnje dźensnišej [[Datumowa mjeza|datumowej mjezy]])
* Greenwichski meridian, kotryž je so na tehdyšich modernych mórskich kartach zwjetša wužił (tute časte wužiwanje rozsudźi za jeho wólbu).

W běhu konferency je so bórze wukopało, zo Pariski nulowy meridian njeby žanu wjetšinu namakał. Stary Ferro-meridian su dla jeho postajenja na dokładnje 20°&nbsp;W wot Parisa někotre lěta do toho za francoski „podnurjak“ měli. Acory a Beringowy přeliw njejsu předewšěm tohodla do prašenja přišli, dokelž njemějachu obserwatorij a tehdom ani njeběchu telegrafisce ze zbytnym swětom zwjazane.

Tak je so naposled Greenwichski nulowy meridian jako mjezynarodny nulowy meridian z wulkej wjetšinu předobył – při hłosowzdaću Francoskeje.

== Přeběh nuloweho meridiana ==

Greenwichski nulowy meridian prěči wósom dźensnišich statow na twjerdźi a ma w jednotliwych krajach slědowacu dołhosć:
* [[Zjednoćene kralestwo]] (319 km)
* [[Francoska]] (735 km)
* [[Španiska]] (336 km)
* [[Algeriska]] (1.555 km)
* [[Mali]] (760 km)
* [[Burkina Faso]] (430 km)
* [[Togo]] (39 km)
* [[Ghana]] (569 km)
* a [[Antarktis|antarktiska]] [[Nowošwabska]] a hišće bóle južny [[Kraj kralowny Maud]] 
Dołhosć nuloweho meridiana na twjerdźi (kontinent Antarktika) je 2.331&nbsp;km. 

Nimo toho prěči nulowy meridian hišće slědowace wodźizny:
* [[Sewjerne polarne morjo]] (3.217 km – wot 90° sewjer do 61° sewjer)
* [[Sewjerne morjo]] (977 km)
* [[Srjedźozemske morjo]] (424 km)
* [[Woltaski spjaty jězor]] w [[Ghana|Ghanje]] (78 km)
* [[Atlantiski ocean]] inkluziwnje [[Južne polarne morjo]] (8.278 km)

== Nulowy meridian a časměrjenje ==
Srjedźny [[słónčny čas]] při nulowym meridianje je rozsudny za swětowy čas ([[Greenwich Mean Time|GMT]], ''Greenwich Mean Time'') był, kotryž je so hakle 1972 přez [[koordinowany swětowy čas]] (UTC) wotměnił. Tutón hižo njeorientuje so dźensa na městnym času, ale – tohodla tež mjeno – koordinuje kontinuowany [[atomowy čas]] z [[Universal Time]], kotryž so astronomisce měri a njeprawidłownosće [[Zemska rotacija|zemskeje rotacije]] a słónčne stawy wotbłyšćuje. 
Přirunanje stawa so přez [[Přestupna sekunda|přestupne sekundy]]. Při nulowym meridianje diferenca mjez srjedźnym městnym časom a UTC dźensa dokładnje nul njeje.

== Historiske koncepty poćahoweje linije zemskich měrjenskich syćow ==

* Prěnje rozdźělenje swěta do dołhosćow a šěrinow přez [[Hipparchos (astronom)|Hipparcha z Nikaia]] (190–120 př.&nbsp;n.l.č.): ''[[Rodos]]'' (jeho astronomiske wobkedźbowanišćo)
* [[Ptolemeus|Klawdius Ptolemeus]] přepołoži jón wokoło 150 do zapadneje mjezy znateho swěta: Isla del Meridiano ([[El Hierro]] abo Ferro, najbóle zapadna z [[Kanariske kupy|Kanariskich kupow]], antiknych Hesperidow), a wutwori z tym ''[[Ferrowy meridian]]'', kotryž so hač do 20.&nbsp;lětstotka wužiwaše.
* Arabiscy astronomojo połožichu nulowy meridian najprjedy přez zapadnu kónc Afriki, 1075 potom 10° na zapad wot [[Bagdad]]a.
* Běchu zaso a zaso pospyty nulowy meridian přepołožić, na&nbsp;př. hdyž so w lěće 1427 Acory a 1492 Amerika wotkrychu.
* W aprylu 1634 je so wot kongres wučencow wšěch namórniskich narodow kupa Ferro wobkrućiła.
* Wot 1718 nałožuje so w Francoskej [[Pariski meridian]], wot 1738 w Jendźelskej Greenwichski meridian.
* W Němskej přejima so w lěće 1885, w Francoskej hakle wokoło 1900. Rakuska-Wuherska wužiwa jón hač do 1918 paralelnje ze starym Ferrowym meridianom.
* Wot 1980ych hižo njeje nulowy meridian – a tež 0°&nbsp;[[geografiska šěrokosć]], tuž [[ekwator]], a tež geografiski [[Sewjerny čop|sewjerny]] a [[južny čop]]&nbsp;– &nbsp;kruće na zemski powjerch wjazany, ale je na [[referencny elipsoid|referencnym elipsoidźe]] přez zemsku podobu wurunany, wobeńdźe tuž efekty [[Kontinentalny drift|kontinentalneho drifta]] a mocow [[Chodźenje morja|chodźenja morja]].

== Eksterne wotkazy ==
{{Commonscat|Prime meridian|{{PAGENAME}}}}

* [http://www.nmm.ac.uk/places/royal-observatory/ Royal Observatory, Greenwich] – dźensa ''National Maritime Museum''
* Posedźenske protokole [http://www.ucolick.org/~sla/leapsecs/scans-meridian.html mjezynarodneje meridianoweje konferency] Washington, 1884 ''(jendźelsce)''.
* [https://web.archive.org/web/20090301143322/http://www.greenwich-guide.org.uk/meridian.htm Nulowy meridian w Greenwichu (jendź.)]
* [http://www.nmm.ac.uk/explore/astronomy-and-time/astronomy-facts/history/the-longitude-of-greenwich Čehodla je po GPS-přijimaku nulowy meridian druhdźe (jendź.)].

== Žórła ==
<references />

Koordinaty: {{Coordinate |text=0° WGS84-rozpuć w Greenwichskim parku | article=/ |name=0° WGS84-rozpuć w Greenwichskim parku|NS=51.477678 |EW=0 |type=landmark |region=GB}}, {{Coordinate |text=Flamsteed House 0° 0′ 6″ W|name=Flamsteed House w Greenwichu|NS=51.477838 |EW=-0.001591 |type=landmark |region=GB}}

[[Kategorija:Astronomiski koordinatowy system]]
[[Kategorija:Matematiska geografija]]
[[Kategorija:Časowe pasma| nulowy meridian]]