Přełamoškrutowa tektonika
Z přełamoškrutowej tektoniku wopisuje so proces wutworjenja horinow, kotrež nastachu přez pohibowanje poměrnje małych škrutow. Horiny, kotrež přez tutón proces nastachu, mjenuja so přełamoškrutowe horiny. Napřećiwnje k tomu steji platowa tektonika, kotraž wopisuje pohibowanje kontinentalnych platow a w tutym zwisku tež nastaće sfałdowanych horinow.
K přełamoškrutowym horinam słušeja mjez druhim srjedźne horiny Němskeje, kaž Smoliny, Durinski lěs abo Rudne horiny. Geologisce widźane su tute wo wjele starše hač sfałdowane horiny, kaž Alpy.
Nastaće přełamoškrutowych horinow
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Wuměnjenje za wutworjenje přełamoškrutowych horinow tworitaj tektoniski ćišć (na přikład pohibowanje platow abo wulkanizm) a krute, krjechke horinske žro, kotrež so wjac sfałdować njehodźi (kaž zornowc, gnajs abo šćěpjel).
Přez koliziju prakontinentaj Lawrazije a Gondwany za čas karbona (před něhdźe 350 do 290 mil. lětami) nasta hoberske horinske pasmo, kotrež so dźensa wot Ameriki, přez sewjerozapadnu Afriku, iberisku połkupu hač do srjedźneje Europy ćehnje. Dokelž kamjenizna přez to hižo wšě fazy sfałdowanja přeběži, dalša deformacija přez nutřkozemske mocy abo tež procesy rozeškrěća a sprostnjenja kamjeniznu sylnje skrući. Na to přizamknje so najprjedy wotnošenje a po tym zapadnjenje horinow. Přez to so něhdyše horiny zhładkowachu. Dalši podzemski ćišć za čas terciera (před něhdźe 100 mil. lětami), kotryž je w srjedźnej Europje tež za nastaće Alpow zamołwity, wuskutkuje so tež na hižo sfałdowane a zrunane horiny. Dokelž běše tutón zdónk horinow hižo metamorfnje formowany a tohodla sylnje skrućeny, njebě dalša deformacija w zmysle sfałdowanja móžne. Sylny ćišć a snadna přetworliwosć kamjenizny złama tuž horiny do jednotliwych škrutow. Škruty móžachu so při tym wertikalnje pozběhnyć respektiwnje spadnyć kaž tež so horicontalnje přećiwo sebi přesunyć. Z tutych wšelakich pohibow sćěhowachu tež wšelake formy powjercha, kotrež přěłamoškrutowe horiny charakterizuja. Tute dźěla so po družiny do horstow (němsce Horst) a hrjebinow (němsce Graben) kaž w Smolinach abo pultowych škrutow w Rudnych horinach.
Zdźěla je krajina, kotraž so přez přełamoškrutowu tektoniku tworješe jenož ćežko spóznajomna. Za tym kak dołho leži přełamanje kamjenizny wróćo, su wotnošenje a wotsadźenje slědy zawostajili. Tak je Hornjorynska nižinowa runina, kotraž so za čas terciera přełama hišće derje jako hrjebina widźomna, rěka Ryn pak dno hižo ze stami metrami šćerkom napjelni.