Bantuske rěče

Mapa rozšěrjenja bantuskich rěčow (bjezwurazna žołta) vs. druhe niger-kongoske rěče (jasna žołta).

Bantuske rěče su rěčna swójba w srjedźnej a južnej Africe.

Wone tworja podskupinu Volta-Kongo-hałuzy afriskich Niger-Kongo-rěčow. Eksistuje něhdźe 500 bantuskich rěčow, kotrež so wot něhdźe 200 milionow ludźi rěča. Wone su po cyłej srjedźnej a južnej Africe rozšěrjene a tam we wšěch statach najhusćišo rěčane rěče, tež hdyž so jako hamtska rěč najčasćišo hišće jendźelšćina, francošćina abo portugalšćina wužiwa.

Na sewjerozapadźe mjezuje Bantu-teritorij ze zbytnymi Niger-Kongo-rěčemi, na sewjerowuchodźe z nilosahariskimi a afroaziatiskimi (dokładnišo kušitiskimi) rěčemi. Na juhozapadźe tworja Khoisan-rěče enklawu Bantu-teritorija (hlej kartu).

Wědomosć wo banturěčach a z nimi zwjazanych kulturach a ludach so bantuistika mjenuje. Wona je dźěl afrikanistiki.

Słowo bantu

Słowo „bantu“ woznamjenja „ludźo“ w rěči kongo. Wono bu wot W. H. I. Bleeka w lěće 1856 do rěčespytneje diskusije jako pomjenowanje za daloko rozšěrjenu afrisku rěčnu skupinu zawjedźene, kotrychž rěče maja wjele zhromadnych přiznamjenjow. K tomu słuša předewšěm wurazny system nominalnych klasow (hlej deleka), ale tež wobšěrne leksikaliske zhromadnosće. Slědowaca tabela pokaza słowo za „čłowjek“ – singular a plural – z wubranych wažnych bantuskich rěčow:

Rěč	Singular	Plural
Kongo, Ganda, Rwanda, Zulu	mu-ntu	ba-ntu
Herero	mu-ndu	va-ndu
Lingala	mo-to	ba-to
Sotho	mō-thō	bā-thō
Swahili	m-tu	wa-tu

Singular a plural tworitej so najskerje přez prefiksy mu- resp. ba-. Jedna so wo prěnjej nominalnej klasy (hlej deleka) nimale wšěch Bantuskich rěčow, kotrež wosoby w singularje resp. pluralu woznamjenja. Dźělenske smužkii so při normalnym pisanju Bantuskich słowow njepisaja, w tutym nastawku so pak za wujasnjowanje stajnje stajeja.

Na rěčnikach najbohaćiše rěče

Najbóle znata a jako wobchadna rěč (němsce de:Verkehrssprache) najčasćišo rěčana bantuska rěč je swahilšćina . Slědowaca tabela wobsahuje wšě bantuske rěče ze znajmjeńša 3 milionami rěčnikow a poda ličbu jich rěčnikow, jich zarjadowanje znutřka Guthrie-systema (hlej deleka) a jich hłowne rozšěrjenske teritorije. Někotre z tutych rěčow su tak mjenowane wobchadne rěče (němsce de:Verkehrssprachen), kotrež so njenawuknu jenož jako maćerna rěč (jako prěnja rěč), ale so wot wjele rěčnikow jako druha abo třeća rěč přiswoja, zo by sokomunikacija we wjetšim teritoriju po rěčnych hranicach jednotliwych ludowych skupinow zmóžniła.

Bantuske rěč ze znajmjeńša 3 milionami rěčnikow

Rěč	Alternatiwne mjeno	Ličba rěčnikow	Guthrie- cona	Hłowny rozšěrjeny teritorij
Swahilšćina	Kisuaheli	30–40 mio.	G40	Tansanija, Uganda, Ruanda, Burundi, Kongo, Mosambik
Shona	Chishona	11 mio.	S10	Simbabwe, Sambija
Zulu	Isizulu	10 mio.	S40	Južna Afrika, Lesotho, Swaziska, Malawi
Nyanja	Chichewa	10 mio.	N30	Malawi, Sambija, Mosambik
Lingala	Ngala	9 mio.	C40	Kongo, Kongo-Brazzaville
Rwanda	Kinyarwanda	8 mio.	J60	Ruanda, Burundi, Uganda, Kongo
Xhosa	Isixhosa	7,5 mio.	S40	Južna Afrika, Lesotho
Luba-Kasai	Chiluba	6,5 mio.	L30	Kongo
Gikuyu	Kikuyu	5,5 mio.	E20	Kenija
Kituba	Kutuba	5 mio.	H10	Kongo, Kongo-Brazzaville (Kongo-bazowana Kreolska rěč)
Ganda	Luganda	5 mio.	J10	Uganda
Rundi	Kirundi	5 mio.	J60	Burundi, Ruanda, Uganda
Makhuwa	Makua	5 mio.	P30	Mosambik
Sotho	Sesotho	5 mio.	S30	Lesotho, Južna Afrika
Tswana	Setswana	5 mio.	S30	Botswana, Južna Afrika
Mbundu	Umbundu	4 mio.	R10	Angola (Benguela)
Pedi	Sepedi, Nord-Sotho	4 mio.	S30	Južna Afrika, Botswana
Luyia	Luluyia	3,6 mio.	J30	Kenija
Bemba	Chibemba	3,6 mio.	M40	Sambija, Kongo
Tsonga	Xitsonga	3,3 mio.	S50	Južna Afrika, Mosambik, Simbabwe
Sukuma	Kisukuma	3,2 mio.	F20	Tansanija
Kamba	Kikamba	3 mio.	E20	Kenija
Mbundu	Kimbundu	3 mio.	H20	Angola (Luanda)

Kongo steji za Demokratiska republika Kongo, Kongo-Brazzaville za Republika Kongo). Klasowe prefiksy za rěčne mjena (na př. ki-, kinya-, chi-, lu-, se-, isi-) so w rěčespytnej literaturje dźensnišo kaž stajnje wjace njewužiwaja. Tež w tutym nastawku so krótka forma bjez prefiksa wužiwa, potajkim na př. Ganda město Luganda.

Stawizny slědźenja a dźensniša pozicija Bantuskich rěčow

Přehlad stawiznow slědźenja

Hižo so je w lěće 1659 wot Giacinto Brusciotto łaćonsce pisana gramatika rěče Kongo wudawała. Wilhelm Bleek wopisa prěni raz w lěće 1856 nominalne klasy Bantuskich rěčow (hlej deleka) a tworješe zapřijeće Bantu. Carl Meinhof nadźěłał jich prěnju přirunowacu gramatiku (1901). Malcolm Guthrie je je 1948 klasifikował a 1967–71 do 16 geografiskich skupinow („cony“) rozdźělował, kotrež wón z pismikami A–S (bjez I, O, Q) woznamjenił. Znutřka tutych conow su rěče do dźesatkowych jednotkow grupěrowane a přenumerowane (hlej: rozdźělenje Bantuskich rěčow po Guthrie). Guthrie je tež Proto-Bantu jako hypotetisku předchadnikowu rěč wšěch dźensnišich Bantuskich rěčow rekonstruowana. Joseph Greenberg klasifikował Bantuskupinu jako pod-pod-jednotku Niger-Kongo-rěče (hlej deleka). Prjedy buchu Bantuske rěče, wosebje wot Carl Meinhof a jeho wučomcow, jako samostatnu rěčna swójba wobhladowałe, kotrež so su w rozšěrjenskim teritoriju čornoafriskich rěčow Sudanrěče napřećo stajiłe.

Wuwiće teorijow wo pochadźe Bantuskich rěčow

Z problemom pochada (pradomizna) a nastaća Bantuskich rěčow dłzěłali wot lěta 1860 mnoholičbne rěčne slědźerjo. Někotre historisce wažne hypotezy su tu mjenowane, zo by ćežki proces hač do dźensnišeho rozjasnjenja Bantu jako podjednotku Niger-Kongo-rěčow wujasnjował.

Richard Lepsius

Egyptologa Richard Lepsius je w lěće 1880 w dosłowje k swojej Nubiskej Gramatice wot třoch rěčnych conow w Africe wuchadźał, při čimž wón Khoisan-skupinu njewobkedźbowa: (1) Bantuske rěče w južnej Africe, rěč woprawdźitych (němsce „Neger“), (2) měšane „Negerrěče“ mjez ekwatorom a Saharu, Sudan-rěče, (3) hamitiske rěče (egyptišćina, kušitiske rěče, berberske rěče) w sewjernej Africe.

Primarne přiznamjenja tutych rěčnych skupinow by klasowy system Bantuskich rěčow a genusowy system Hamitow był, kotrež bychu ze zapadneje Azije do Afriki zapućowali. Přez swoje wudobywanje wutłóčachu dźěle prawobydlerstwa do južneje Afriki (dźě Bantu, kotrež su swoju „čistu“ rěčnu formu wobchowali); druhe skupiny naměšachu so z Hamitami a wutworjachu měšane rěče – Sudaniske rěče –, kotrež ani wurazny klasowy ani genusowy system nimaja. Jich gramatika woznamjeni jako „bjezformna“, „zurückgegangen“ a „entblättert“.

August Schleicher

Indogermanist August Schleicher měješe cyle hinaše předstawy, kotrež je w lěće 1891 wozjewił. Po jeho měnjenju bě Afrika najprjedy njewobydlena a bu z juhozapadneje Azije w štyrjoch wulkich žołmach wobsydlena: (1) Buschmänner a Hottentotten (dźensa Khoisan mjenowani), (2) „Neger-ludy“ Sudana, „Nigrity“, (3) Bantu a (4) Hamity.

Při tym je z toho wuchadźał, zo su sudanske Nigrity hižo rudimentarny, njedospołny klasowy system měli, kotrež su to Bantuske ludy wudokonjeli a wurazyli. Za jeho běchu potajkim Nigritiske abo Sudanske ewolucionarny předchadnik Bantuwa, a nic wuslědk rozpada kaž při Lepsiusu.

Carl Meinhof

Afrikanista Carl Meinhof so je mjez 1905 a 1935 wjace króć wo nastaću Bantuskich rěčow jewił; wón steji w jasnym přećiwku k hypotezam wot Lepsiusa a Schleichera. Za jeho nic su Bantuske rěče, ale Sudanske rěče pra-nigritiske. Bantu by měšana rěč z nigritiskej „maćerju“ (Substrat) a hamitiskim „nanom“ (Superstrat). Wobsydlenje Afriki so stało po Meinhof potajkim w tři rěčnych worštach: (1) nigritiske Sudanske rěče, (2) hamitiske rěče a (3) Bantuske rěče jako měšana forma Nigritiskich a Hamitiskich.

Diedrich Westermann a Joseph Greenberg

Diedrich Westermann je najprjedy jako Meinhof-wučomc wot zhromadneho nigritiskeho substata Sudanskich a Bantuskich rěčow wuchadźał. Wot lěta 1948 so je pak přiběrajo wot genetiskeje prapřiwuznosće zapadnych Sudanskich rěčow a Bantuskich rěčow přeswědčował, kaž je w wjacorych publikowanjach rozkładował. Při tym je zakład za Niger-Kongo-nasadu Greenberga tworił.

Joseph Greenberg je nasady Westermanna konsekwentnje dale sćěhował a etablěrował 1949 Niger-Kongo-fylum jako wulku rěčnu swójbu w zapadnej a južnej Africe, kotrež Bantuske rěče sobu zapřijimaja a kotrež z zapado-sudaniskeho „nigritiskeho“ jadra wuchadźał. Struktura tuteje swójby je wot tuteje prěnjotneje nasady hišće wjace króć změnił; poslednja wersija Greenberga je jeho twórba „Languages of Africa“ wot lěta 1963.

Tež po Greenbergu so je interna struktura Niger-Kongo-fyluma hišće wjace króć změniła (hlej Niger-Kongo-rěče), wězo sej wšě wersije – tež aktualne (na př. Heine-Nurse 2000) – při tym wotpowěduja, zo Bantuske rěče pod-pod-jednotka Niger-Kongo su, kotrež su najbliže z tak mjenowanymi Bantoidiskimi rěčemi wuchodneje Nigerije a zapadneho Kameruna přiwuzne.

Pozicija Bantuskich rěčow znutřka Niger-Kongo

Wulki wuznam Bantuskich rěčow znutřka Niger-Kongo-rěčow (a z tym w konteskće afriskich rěčow generelnje) pokaza slědowace ličby:

Wot něhdźe 1400 Niger-Kongo-rěčow słuša 500 k Bantuskej skupinje; to je wjace hač třećina.
wot něhdźe 350 milionow rěčnikow Niger-Kongo-rěče rěča 200 milionow – potajkim nimale 60 % – Bantusku rěč.

Tola je po dźensnišich spóznaćach, kotrež předewšěm na dźěłach wot Joseph Greenberg bazuja, Bantuska skupina jenož pod-pod-jednotka Niger-Kongo. Dokładna pozicija Bantuskeje skupiny znutřka Niger-Kongo-rěčow pokaza slědowace tróšku zjednorjeny genetiski diagram:

rodoštom Bantuskich rěčow

Niger-Kongo
- Kordofaniski
- Mande
- Atlantiski
- Dogon
- Ijoid
- Volta-Kongo
  - Sewjerno-Volta-Kongo
    - Kru
    - Gur (Woltaiski)
    - Senufo
    - Adamawa-Ubangi
  - Južno-Volta-Kongo
    - Kwa
    - Benue-Kongo
      - Zapadno-Benue-Kongo
      - Wuchodno-Benue-Kongo
        Platoid (centralno-Nigerianiski)
        
        Bantoid-Cross-River
        Cross-River
        
        Bantoid
        Sewjerno-Bantoid
        
        Južno-Bantoid
        někotre mjeńše skupiny
        
        Grasland
        
        Bantu

Kompleksna pochadowa linija Bantuskich rěčow je potajkim ze wšěmi mjezyčłonami:

Niger-Kongo > Volta-Kongo > Južno-Volta-Kongo > Benue-Kongo > Wuchodno-Benue-Kongo >

Bantoid - Cross River > Bantoid > Južno-Bantoid > Bantu.

Pradomizna a rozšěrjenje

Wšě teorije wo pochadźe Bantuskich rěčow činja eksplicitnje abo implicitnje wuprajenja wo jich pradomiznje a pozdźišim rozšěrjenju hač do dźensnišich sydlerskich teritorijow Bantuskich ludow.

Pradomizna Bantuskich rěčow

Po jeho klasifikaciji – Bantu jako podskupina hewak w Nigeriji a Kamerunje rozšěrjene Bantoidske rěče – je Joseph Greenberg pradomiznu Bantuskich rěčow w srjedźnym Benue-dole (wuchodna Nigerija) a w zapadnym Kamerunje wobličował. To je dźensnišo wot najwjetšich slědźerjow akceptowane a zastupowane měnjenje.

Malcolm Guthrie přećiwo tomu wuprajił hišće 1962 na bazy słowo-wěc-argumentacije (zwisk mjez archeologisce greifbaren wěcami abo plahowanymi družinami rostlinow a rěčnymi pomjenowanjemi za te), Proto-Bantu by w teritoriju juhowuchodnje ekwatorialneho tropiskeho dešćikoweho lěsa nastał. Z tutoho jadroweho teritorija so bychu we hwězdnej formje migracije do dźensnišich sydlerskich teritorijow stałe. Problem přiwuznych Bantoidiskich rěčow w daloko zdalenej zapadnej Africe rozrisował přez přijeće, zo někotre Pre-Bantuske skupiny bychu pralěsa z pomocu łódźemi do sewjera předrěwałe. Tuta pozicija Guthrie w dźensnišim slědźenju žanu rólu wjace njehra; w cyłku so pradomizna Bantuwow sewjernje tropiskeho dešćoweho lěsa přijima, wulka wjetšina přihłosuje nasadu Greenberga wuchodna Nigerija-zapadny Kamerun.

Rozšěrjenje Bantuskich ludow

Zapadne a wuchodne ruty rozšěrjenja

Rozšěrjenje Bantuskich ludow z jich zapadoafriskeje pradomizny do cyłeje subsaharaniskeje Afriki je jedne z najwjetšich pućowanskich pohibowanjow čłowjestwa. Kotre puće su tuž Bantuske skupiny wot jich pradomizny nastupiłe? Eksistujetej dwě teoriji, kotrejž so pak nic wzajomnje wuzamkuja, ale jenož rozdźělne ćežišća sadźa. Prěnja wupraji (na př. Heine-Hoff-Vossen 1977), zo su zažne Bantujo wosebje blisko pobrjoha „zapadnje nimo dešćoweho lěsa“ do juha přećahowałe, dalša grupěrowanje na sewjernym kromje dešćoweho lěsa najprjedy do wuchodneho, to južneho směra pućowało. Zapadna hłowna skupina potom je nowy nukleus na delnim běhu Kongowa tworiła, z kotrehož wjetšina Bantuskich kmjenow w sawanje a w wuchodoafiskej wysočinje nastała. Druha teorija wuchadźa wosebje wot sewjerneho wuhibowanja dešćoweho lěsa. Tute skupiny su to pozdźišo wot teritorija wulkich wuchodoafriskich jězorow do juha pućowałe a bychu to Kongo-nukleus tworjeny (abo so z jim zjednoćowałe), wot kotrehož so dalše wobsydlenje juhowuchodneje a južneje Afriki stało. Generelnje wo wuchadźa wot zažnych zapadnych a wuchodnych Bantuskich skupinow, kotrež wobě hłownymaj pućowanskimaj pućomaj wotpowěduja.

Chronologija rozšěrjenja

Po Vansina (1995) a Iliffe (1995) so móže z rekonstruowaneho Proto-Bantuskeho wokabulara (ratarstwo, produkowanje keramiki), archeologiskich namakankow (předewšěm keramiki) a wot zažnich Bantuskich skupinow ratarsce wužiwanych produktow (wolijowa palma, Yams, ale hišće žane žito) konkludować, zo prěnje wupućowanje z zapadoafriskeje pradomizny w wuchodnej Nigeriji po zawjedźenju ratarstwa a hornčerstwa so stało dyrbjało. Z tym wuchadźa z archeologije wuchodneje Nigerije a zapadneho Kameruna jako prawdźepodobny časowy wotrězk něhdźe 3000–2500 v. Chr. jako spočatk wupućowanja. Najprjedy pućowałe zažne Bantujo do Kamerunowych łukow, hdźež su dalše zapřijeća za ratarstwo, skotarstwo (koza, howjado), plahowanje rybow a čołmotwarstwo wokabular wobohaćiłe.

1500–1000 v. Chr. potom so stało wotpućowanje Bantuskich skupinow zapadnje so sušaceho dešćoweho lěsa do juha hač do delnjeho běha Kongo. Tam nastanja Bantuske kultury archeologisce něhdźe 500–400 v. Chr. dopokazujomne. Wone njeznajachu hišće žane předźěłanje metalow. Někotre tutych skupinow su pućowałe dale do juha hač do sewjerneje Namibije, druhe wotbočiłe do wuchoda, sćahnychu přez wulke rěkowe doły a zjednoćichu so z wuchodnej skupinu w Kongo-nukleusu (hlej deleka).

(najskerje wjetša) wuchodna skupina sćahny wot 1500 v. Chr. wot Kameruna na sewjernej kromje podłu dešćoweho lěsa hač do teritorija wulkich jězorow wuchodneje Afriki. Tam eksistuja wot 1000 v. Chr. dokłady za prěnje plahowanje žita (sorghum), intensiwne skotarstwo a – wot 800 v. Chr. – prěnje archeologiske dokłady za předźěłanje metalow a produkowanje železa (wuškrěwanske pěcy w Ruanda a Tansanija). Přijeća za metale a předźěłanje metalow so tež rěčnje w Proto-zapadnej-Bantušćinje wotbłyšćuja, mjeztym zo Proto-Bantušćina je hišće njeznajachu. Snano so stało tute kulturelne rozwiće Bantuskich ludow w ratarstwje, skotarstwje a předźěłanju metalow přez wliw nilosahariskich skupinow z hornjeho Niloweho doła, hdźež so je tutón kulturny schodźenk jasnje prjedy docpěł. Bantuske ludy předstaja po zdaću jadro železočasoweje Urewe-kultury, kotraž bě w regionje wulkich wuchodoafriskich jězorow rozšěrjena. Z bóle intensiwnym ratarskim wužićom přez palne rodowanje a potrjebu na palnym drjewje za produkowanje železa je daloko sahace pobiwanje lěsow we wuchodoafriskim regionje jězorow zwjazane, potajkim prěnje wulkopłoninowe přeformowanje natury Afriki přez čłowjeka.

Wot regiona wulkich jězorow sćahnychu Urewe-Bantujo (po dokładu jich specifiskeje keramiki) něhdźe wot 500 v. Chr. sčasom do wšěch regionow wuchodneje a južneje Afriki. Na Sambesi je Urewe-keramika wot 300 v. Chr. dopokazujomna. W prěnim pokřesćanskim lětstotku so Angola, Malawi, Sambia a Simbabwe docpěja, w 2. lětstotku Mosambik, skónčnje wokoło 500 n. Chr. Južna Afrika. njemobilne žiwjenske formy (z rekultiwowanjom lada) su Bantuske ludy hakle wot 1000 n. Chr. wuwiwałe, před tym je je technika palneho rodowanja k stajnym dalećahnjenju a wotedaće wutrjebanych płoninow nuzowałe.

Ćišćej Bantuskich ludow dyrbja Khoisanjo so zdalować, kotřiž tehdy hišće wjele wjetše teritorije južneje Afriki wobsydlowali hač dźensnišo. Jich wotchadowy teritorij nasta pusćinowe a stepowe cony južneje Angole, Namibije a Botswany, kotrež za plahowanje wot Sorghum njepřihódne a z tym za Bantujo njewužiwajomne běchu.

Přehlad Bantuskich rěčow

W tutym přehledźe su Bantuske rěče, kotrež su relatiwnje derje znate:

w centralnej a wuchodnej Africe
- Chewa (Chichewa)
- Ganda (Luganda)
- Gikuyu
- Haya (Kihaya)
- Chaga (Kichaga)
- Rwanda (Kinyarwanda)
- Kongo (Kikongo)
- Lingala
- Luhyia
- Soga (Lusoga)
- Ndowe
- Kiga (Rukiga)
- Rundi (Kirundi)
- Nyankole (Runyankole)
- Nyoro (Runyoro)
- Tooro (Rutooro)
- Swahili (Kiswahili)
- Luba (Tshiluba)
- Tumbuka (chiTumbuka)
- Yao (Chiyao)

w južnej Africe
- Ndebele (Sindebele)
- Pedi (Sepedi)
- Shona (chiShona)
- Swati (Siswati)
- Phuthi (Siphuthi)
- Sotho (Sesotho)
- Tswana (Setswana)
- Xhosa (isiXhosa)
- Zulušćina (isiZulu)

w zapadnej Africe
- Basaa (w Kamerunje)
- Kako (w Kamerunje)
- Ngumba (w Kamerunje)