Zdźěr

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije
Zdźěr
Sdier
Połoženje Zdźěrje na karće Hornjeje Łužicy
Połoženje Zdźěrje na karće Hornjeje Łužicy
DEC
Połoženje Zdźěrje
Połoženje Zdźěrje
gmejna: Wulka Dubrawa
zagmejnowanje: 1994
wobydlerstwo: 274 (31. decembra 2022)[1]
přestrjeń: 4,03 km²
wysokosć: 155–162 metrow n.m.hł.
51.26777777777814.492222222222155–162
póstowe čisło: 02694
předwólba: 035934
wotwodźene
słowa:
wobydler/ka:
Zdźěrjan/-ka
adjektiw:
Zdźěrjanski
skłonowanje:
Zdźěrje, Zdźěri, Zdźěr, Zdźěrju, w Zdźěri
Zdźěr a Brěmjo jako katolska eksklawa Budyskeho tachantstwa na karće z lěta 1746
Zdźěr a Brěmjo jako katolska eksklawa Budyskeho tachantstwa na karće z lěta 1746

Zdźěr a Brěmjo jako katolska eksklawa Budyskeho tachantstwa na karće z lěta 1746

Zdźěr (zestarjene tež Zder;[2] němsce Sdier) je wjes we wuchodosakskim wokrjesu Budyšin, kotraž słuša wot 1994 ke gmejnje Wulka Dubrawa.[3] Leži w serbskim sydlenskim rumje Hornjeje Łužicy.

Geografija[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Wjes leži sewjernje Budyšina a na sewjernej kromje Hornjołužiskich honow mjez Wulkej Dubrawu a Klukšom. Susodne wjeski su Zdźar na sewjerowuchodźe, Klukš na wuchodźe, Čelchow na juhu a Brěmjo na zapadźe. Přez Zdźěr wjedźe zwjazkowa dróha 156 z Budyšina do Běłeje Wody, wot kotrejež wotbočuje wokrjesna dróha K7210, wjedźaca přez Brěmjo do Wulkeje Dubrawy. Na južnej kromje Zdźěrje běži něhdyša železniska čara Radwor–Lubij.

Ležownostne mjena[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Michał Rostok naliči 1887 slědowace serbske ležownostne mjena: Haćišća, Rozdera, Wupalency, Srany kerk, Syte chójny, Dubina, Burizna (drje Pyrizna, Queckenfeld), Korčmarjec hórka, Korčmarjec doł, Sukec hora, Dźěłošća.[4]

Stawizny[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Knježi dwór w Zdźěri

Prěnje historiske naspomnjenje Zdźěrje jako Dzyr bě w lěće 1400.[3] W lěće 1413 so k prěnjemu razej ryćerkubło w Zdźěri naspomni, kotrymž hač do 1595 ležownostne knjejstwo přisłuša. Po tym přeńdźe wjeska zhromadnje z Brěmjenjom do wobsydstwa Budyskeho tachantskeho kapitla, štož wujasni wobstaće katolskeje diaspory w Zdźěri hač do dźensnišeho. W lěće 1884 měješe wjeska po Mukowej statistice 244 wobydlerjow, mjez nimi 241 Serbow (99 %).[5] Arnošt Černik zwěsći 1956 w Zdźěrjanskej gmejnje serbski podźěl wobydlerstwa wot hišće 63,8 %.[6]

1834 załoži Budyske tachantstwo šulu w Zdźěri, do kotrejež chodźachu tež dźěći z Brěmjenja. Prěni wučer bě Jan Symank; pozdźišo wučachu tam tež Michał Nawka, Józef Hajna a Jan Meškank. Pod nacionalsocialistiskim knjejstwom bu šula 1937 zawrjena a Zdźěrjanske dźěći chodźachu do Klukšanskeje, Brěmjenjanske pak do Wulkodubrawskeje šule. Po wójnje bě šula znowa w Zdźěri.

Wot lěta 1906 měješe Zdźěr zastanišćo při železniskej čarje Lubij–Radwor, kotraž bě w Radworju z čaru Budyšin–Wojerecy zwjazana. W nazymje 1972 bu wosobowy wobchad zastajeny a 1973 so čara mjez Lubijom a Bartom zawrě. Wotrězk Bart–Radwor wužiwaše so hišće hač do 1994 za nakładowy wobchad.

Hač do lěta 1994 bě Zdźěr samostatna gmejna z wjesnym dźělom Čelchow.

Nabožina[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Serbski narowny kamjeń na Zdźěrjanskim pohrjebnišću

Katolske bože słužby wotměwachu so w Zdźěrjanskej hrodowskej kapałce wot lěta 1721 a buchu wobstarane najprjedy z Budyšina a wot 1862 wot Radworskeho fararja. Wot 1923 do 2005 bě wjeska ze sydłom romsko-katolskeje wosady „Swjata Marija bjezhrěšneho podjeća“ (němsce Mariä Unbefleckte Empfängnis), kotraž wobjimowaše katolikow Zdźěrje, Brěmjenja a z přewažnje ewangelskich wsow na wuchodźe Budyskeho wokrjesa. Wot 2005 je w lětach 1965–68 natwarjena Zdźěrjanska cyrkej filiala Radworskeje wosady Swj. Marije, kralowny róžowca. Ewangelscy wobydlerjo přisłušeja Klukšanskej wosadźe.

Infrastruktura[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Přez Zdźěr wjedźe zwjazkowa dróha 156 z Budyšina do Běłeje Wody. Mjez Zdźěrju a Zdźarom leži lětanišćo Klukš, kotrež słuži hłownje płujadłam.

Sewjernje wjeski nadeńdźe so wot lěta 1965 Zdźěrjanska wodarnja, hdźež wudobywa so z hłubokosće 30 metrow pitna woda za wulke dźěle stareho wokrjesa Budyšin.

Wosobiny[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

  • Jurij Wendšuh (1610–68), cistercienski rjadnik, reformator a klóšterski stawiznar; rodźeny w Zdźěri
  • Jan Žur (1812–72), wučer a dopisowar do Krajana; rodźeny w Zdźěri
  • Mikławš Dórnik (1877–1946), Zdźěrjanski farar 1923–40

Literatura[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

  • Sdier/Zdźěr und Brehmen/Brěmjo. W: Oberlausitzer Heide- und Teichlandschaft (= Werte der deutschen Heimat. Zwjazk 67). 1. nakład. Böhlau, Köln/Weimar/Wien 2005, ISBN 978-3-412-08903-0, str. 213–216.
  • M. Kral: Stawizniske powěsće z našich serbskich wsow [=Serbska ludowa knihownja, čo. 44]. Budyšin, 1937, str. 159–177.

Žórła[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

  1. staw: 31. decembra 2022; grossdubrau.de; wotwołane 30. měrca 2023
  2. Křesćan Bohuwěr Pful: Łužiski serbski słownik. Maćica Serbska, Budyšin 1866, str. 1005 (online).
  3. 3,0 3,1 Zdźěr w Digitalnym stawizniskim zapisu městnow Sakskeje (němsce)
  4. Michał Rostok: Ležownostne mjena. W: ČMS 40 (1887), str. 3–50, tu str. 11 (digitalizat).
  5. Ernst Tschernik: Die Entwicklung der sorbischen Bevölkerung. Akademie-Verlag, Berlin 1954, str. 55. → wšě wjeski
  6. Ludwig Elle: Sprachenpolitik in der Lausitz. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 1995, str. 246. [456 wobydlerjow, z nich 148 dorosćenych z aktiwnymi znajomosćemi serbšćiny, 60 z pasiwnymi, 83 serbskich dźěći a młodostnych, 165 bjez znajomosćow] → wšě wjeski

Wotkaz[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

 Commons: Zdźěr – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow
Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije