Herta Wićazec: Rozdźěl mjez wersijomaj

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije
Inhalt gelöscht Inhalt hinzugefügt
Rartat (diskusija | přinoški)
→‎Tehdyši Budyšin: encyklopediski stil
Rjadka 8: Rjadka 8:
==Tehdyši Budyšin==
==Tehdyši Budyšin==


[[Budyšin]] bě centrum duchowneho žiwjenja Serbow, tak wóna hač wjele druhich Serbow pozdźišo je na narodnim žiwjenja a nadrodnej kulturje Serbow sobu dźełała. Wosebje wožiwjenje serbskeje kultury přez spěwanje serbskich spěwow w cyrkwi a załoženje [[Maćica Serbska|Maćicy Serbskeje]] stej dobre wuměnjenja za serbsku kulturu tworiłoj. Tehdy [[Handrij Zejler|Zejlerjowa]] zběrka ludowych spěwow hišće njebě napisana, a eksistowaše jenož jako rukopis. Kak bě situacija w cyłku ze žonami? - W lěće 1856 je so artikl [[Božena Němcova|Boženy Němcoveje]] w [[Serbske Nowiny|Serbskich Nowinach]] wozjewił a tam je [[Božena Němcova|Němcová]] wo čěskich spisowaćelkach pisała; [[Jan Arnošt Smoler|Smoler]] je artikl tak komentował, zo móže so wón jenož na Hertu Wićazec jako serbska spisowaćelka dopomnić a zo su hač do lěta 1900 jenož 2 abo 3 druhe serbske spisowaćelki wothladajo wot Herty znate, kiž pak njejsu tak wažne kaž Herta Wićazec. Bohužel njemějachu w tym času Serbowki móžnosće dobreho šulskeho kubłanja abo dalekubłanja měli - po [[Jan Arnošt Smoler|Smolerju]] žana z nichnjeje w cyrkwi serbske spěwy spěwała abo bibliju abo [[Serbske Nowiny]] čitała abo čitać móhła. [[Jan Arnošt Smoler|Smoler]] je wo jednym podawku rozprawił: [[Jan Arnošt Smoler|Smoler]] je so z jednej Serbowku w někajkej wsy zetkaał, a při tutej přiležnosći je jemu mału serbsku knihownju dała, ale njeje serbsce rečeć abo čitać móhła. Z tych přičin je zajimawa: čim wjace wěmy wo Herće, ćim zajimawša wóna je.
[[Budyšin]] bě centrum duchowneho žiwjenja Serbow, tak wona hač wjele druhich Serbow pozdźišo je na narodnym žiwjenju a narodnej kulturje Serbow sobu dźěłała. Wosebje wožiwjenje serbskeje kultury přez spěwanje serbskich spěwow w cyrkwi a załoženje [[Maćica Serbska|Maćicy Serbskeje]] stej dobre wuměnjenja za serbsku kulturu tworiłoj. Tehdy [[Handrij Zejler|Zejlerjowa]] zběrka ludowych spěwow hišće njebě napisana, a eksistowaše jenož jako rukopis. W lěće 1856 so artikl [[Božena Němcova|Boženy Němcoveje]] w [[Serbske Nowiny|Serbskich Nowinach]] wozjewił, w kotrymž wona wo čěskich spisowaćelkach pisaše; [[Jan Arnošt Smoler|Smoler]] je artikl tak komentował, zo móže so wón jenož na Hertu Wićazec jako serbska spisowaćelka dopomnić a zo su hač do lěta 1900 jenož dwě abo tři druhe serbske spisowaćelki wothladajo wot Herty znate, kiž pak tajki wuznam kaž wona nimaja. Dokelž njemějachu w tym času Serbowki móžnosće dobreho šulskeho kubłanja abo dalekubłanja po Smolerju žana z nich ani w cyrkwi serbske spěwy spěwała njeje ani bibliju abo [[Serbske Nowiny]] čitała abo čitać móhła. Smoler je wo jednym podawku rozprawił: so z jednej Serbowku w někajkej wsy zetkał, kotraž jemu při tutej přiležnosći mału serbsku knihownju přepoda, byrnjež njeje serbsce ani rěčeć ani čitać móhła.


==Spočatk jeje literarneho dźeła a znajomstwo z Mučinkom==
==Spočatk jeje literarneho dźeła a znajomstwo z Mučinkom==

Wersija wot 16. januara 2015, 14:19

Herta Wicazec.

Herta Wićazec (němsce Johanne Henriette Lehmann; * 4. februara 1819 w Budyšinje; † 24. měrca 1885 w Budyšinje) bě prěnja serbska basnjerka.

Žiwjenje

Hačrunjež bě jeje serbske mjeno „Jetka“, wóna „Herta“ pisaše. Nan Herty rěkaše Jan Korla Gusta Wićaz, bě krawc a wobsedźer hosćenca, a jeje mać rekaše Maria Mučerjec. Herta je swoje dźěćatstwo blisko budyskeje jamy přežiwiła, hdźež stej staršej krawcownju měłoj , ale tež sadowu zahrodu, - wo njej pisaše basnjerka znowa a znowa na wšelakich městnach swojeho dźeła. Swoje cyłe žiwjenje je w Budyšinje bydliła a dźěłaše jako šwalča. Herta je jako jara wotewrjena duša wotrostła, štož je so pozdźišo změniło. Jara zahe je literarnje dźełać započała – je hižo pisała, hdyž bě 13 lět stara. Herta je pozdźišo tež w chórje spěwała [1].

Tehdyši Budyšin

Budyšin bě centrum duchowneho žiwjenja Serbow, tak wona hač wjele druhich Serbow pozdźišo je na narodnym žiwjenju a narodnej kulturje Serbow sobu dźěłała. Wosebje wožiwjenje serbskeje kultury přez spěwanje serbskich spěwow w cyrkwi a załoženje Maćicy Serbskeje stej dobre wuměnjenja za serbsku kulturu tworiłoj. Tehdy Zejlerjowa zběrka ludowych spěwow hišće njebě napisana, a eksistowaše jenož jako rukopis. W lěće 1856 bě so artikl Boženy Němcoveje w Serbskich Nowinach wozjewił, w kotrymž wona wo čěskich spisowaćelkach pisaše; Smoler je artikl tak komentował, zo móže so wón jenož na Hertu Wićazec jako serbska spisowaćelka dopomnić a zo su hač do lěta 1900 jenož dwě abo tři druhe serbske spisowaćelki wothladajo wot Herty znate, kiž pak tajki wuznam kaž wona nimaja. Dokelž njemějachu w tym času Serbowki móžnosće dobreho šulskeho kubłanja abo dalekubłanja po Smolerju žana z nich ani w cyrkwi serbske spěwy spěwała njeje ani bibliju abo Serbske Nowiny čitała abo čitać móhła. Smoler je wo jednym podawku rozprawił: Bě so z jednej Serbowku w někajkej wsy zetkał, kotraž jemu při tutej přiležnosći mału serbsku knihownju přepoda, byrnjež njeje serbsce ani rěčeć ani čitać móhła.

Spočatk jeje literarneho dźeła a znajomstwo z Mučinkom

Herta njeje wosobinski přikład měła, kaž so serbsce pisa, kaž ma serbsku kulturu popěrać, - wóna kaž wjele Serbow neje wědźała, što je serbska identita. Hakle Mučink je Hertu k tomu inspirował, serbsce pisać, ale najprjedy je so wóna za němsku literaturu zajimowała a je pilnje němskich klasikarjow studowała a je wšitko přiwzała. Jako młoda šwalča je so w lěće 1841 z Janom Bohuwěrom Mučinkom zeznała, kotryž je so tež z lyriku wuznał a kotryž bě jako młody wučer a jako publicist předměrca znaty, wosebje bě za jeho powučace powědančko „Ribowčenjo“ z lěta 1849 – jedyn přećel Mučinka je ju na nje skedźbnił. Wóna je jemu při wuchodźowanju swoje aforizmy a basnje pokazała a wón je ju pozbudźił, serbsce pisać a swoje basnje na Serbske Nowiny pósłać, ale njeje jasne, hdy je wóna započała, serbsce pisać. Hačrunjež je so Herta Wićazec z Smolerjom, z Bartkom, z Radyserbom a pozdźišo z Hórnikom zeznała, a hačrunjež je ju jara inspirowało, hdyž je Smoler swoje spěwy na spěwanskim wječoru pola přećelow spěwał, móžemy zwěsćić, zo cyłe dźěło zwisuje ze znajomstwom z Mučinkom. Mučink je samo w swojej knize „Boža krasnosć w stwórbi“ z lěta 1854 někotre basnje Herty wozjewił. W cyłku bě wona rjana žona, ale z nohomaj je problem měła, tak zo je wóna chromiła. Dokelž bě jedna noha krótša hač ta druha snadź njeje muža měla, a snano so tohodla Mučink z njej njeje ženił. Mučink je hač do kónca žiwjenja chcył z njej w přećelskim kontakće wostać, ale dla jeje problemow z nohomaj, a to je prawdźepodobnje přičina, zo wóna pozdźišo njeje wjace basnjow pisała. Njeje jasne, hač je dla problemow z nohami bolosće měła, w basnjach so jenož aluzija namaka. Wothaldajo wot Mučinka je tež Smoler ju pozbudźił,dale serbsce pisać, a wóna je dale, jenož z mału přestawku mjez lětami 1851 a 1854, hač do lěta 1859 pisała. Hakle jako so Mučink z Julijanu Louisu woženi , je Herta přestała jemu listy pisać a basnje pisać Byrnjež poměr z Mučinkom dramatiski był, čehodla je wona napřeco womjelknyła? - Radyserb je na prašenje wotmołwił: dokelž su powědanja eksistowali, zo je sej ze swojimi spěwami chcyła muža popadnyć,, ale Radyserb je nas tež dopomnił, zo je dale pisała: němske basnje a aforizmy za sekle za narowne wěncy za přiwuznych a znatych, ale wona njeje swoje basnje wozjewiła. W cyłku njemožeš so Herće bližić bez informacije wo Mučinku. Jan Ceśli je pozdźišo wo Herće Wićazec a wo Mučinku w swojej antologiji pisał: „Herta a Horisław“ (Horisław je pseudonym Mučinka). Wo kóncu jeje žiwjenja njewěmy wjele, jenož zo je so woporniwje wo chorych starała a zo je hač k swojej smjerći w měrcu lěta 1885 w Budyšinje bydliła. Mučink je jedyn měsac před swojej smjerću listy na nju přepodał, wón njeje je zničił abo zhubił, hačrunjež bě sej wona přała, zo so listy spala.

Jeje dźeło a hłowne fazy jeje dźeła


Herta Wićazec słuša k ewangelskim Serbam štyrcetych lět wosomnaćeho lětstotka . Bohužel su jenož třiceći basnjow wot njeje zwostali, tohodla njeměješe wulki wuznam. Wobsah jeje basnjow je lubosć k přirodźe a mystika, ale tež jeje dźeło je „miły šlewjer, kotry wosłabi barby radosće“, je to předčuće wosebiteje bolosće. Hakle Róža Domašcyna a Christian Prunitsch stej ju a jeje dźěło znowa hódnoćiłoj - po nimaj je wona předchadnica subjektiwiskeje lyriki. Domašcyna je tři fazy jeje dźeła wopisała: mjez l. 1848 – 1850, mjez l. 1850 – 1854 a mjez l. 1856 – 1858. Spočatk jeje dźeło je „Njezapomnička“, prěnja prozowa baseń wot njeje, kotraž je so w Serbskich Nowinach wozjewiła w lěće 1848 a kiž dopomina na idylu němskeje literatury teho časa.

prěnja faza (1848 - 1850): wóna je do zjawnosće stupiła a je swoje dźěła we wšelakich nowinach publikowała. Temy su lubosć a ćerpjenja jeje duše.

druha faza (1850 - 1854): wóna njeje ničo publikowała, to bě čas metafiziskeje refleksije wo nabožinje a přihotowanja aktiwneje fazy jeje basnistwa z křesćanskimi wobsahami

třeća faza (1856 – 1858): To je transcendentna faza jeje dźeła. Herta je so w druhim swěće pozhubiła, je depresiju přežiwiła, jenož čistosć wutroby a wěra stej puć k zbožu. Ale po Herće njeje zbožo na swěće ničo trajace, wona je předstawy woneho swěta wo raju měła. Antagonizm mjez zemskim swětom a wonym swětom je so w jeje basnjach formował. Wona je wo wěcach wšědneho žiwjenja pisała, kaž na přikład wo spěwanskich swjedźenjach, wo lubosći, wo přirodźe. Tuta faza je so metafyziska refleksija wo zwjazanosći k přirodźe mjenowała.

Staw slědźenja wo Herće Wićazec

Michał Hórnik je w swojej Čitance z lěta 1863 na Hertu Wićazec skedźbnił. Po tym je Adolf Černý w lěće 1900 w Časopisu Maćicy Serbskeje (ČMS) podał zarys jeje žiwjenja a znowa wotkrył basnje Wićazec. W lěće 1906 slědowaše w samsnym časopisu dodawk k jeje žiwjenju – tež z němskimi basnjemi. Róža Domašcyna a Christian Prunitsch stej jeje dźěło 1993 znowa hódnoćiłoj – Wićazec so po tym jako předchadnica subjektiwneje lyriki wopisaše.

Tekstowy přikład

Jedyn přikład jeje basnjow je „Čista wutroba“, baseń, na kotruž Michał Hórnik w jeho zhromadźenych basnjach skedźbnił.[2]

Čista wutroba

Čista wutroba
Je ta róžička,
Kiž na kóždym puću kćěje,
Hdźež so boža lubosć směje,
Hdźež so zjednoća
Z wěru nadźěja.

Čista wutroba
Je ta studnička,
Kiž nam dawa móc a sylnosć,
K dobrym skutkam prawu swěrnosć,
A we hórkosći
Dušu wokrewi.

Čista wutroba
Je ta hwězdźička,
Kiž we ćmowej smjertnej nocy,
Hdyž nam zańdu naše mocy,
Miłu jasnosć da
Na puć do njebja.

Čista wutroba
Słódke spanje da,
Hdźež po sprócnym ćežkim dźěli,
Kiž smy tudy dźěłać měli,
Smjerć nas powoła
K měrej do rowa.

Čista wotruba
Wjedźe do njebja,
Pyši nas pri božim trónu
Z njezachodnej krasnej krónu;
Čista wutroba
Wěčnu zbóžnosć ma.

Literatura

  • Adolf Černý, „Herta Wićazec. Žiwjenje a pisma prěnjeje serbskeje basnjeŕki.“ Zestajał a pojednał Adolf Černý. Nakładował E. Muka. Budyšin. 1901.
  • Helena Ulbrechtová „Lužickoserbská literatura: její vývoj a pozice mezi středoevropskými literaturami“. Univerzita Karlova v Praze: Karolinum. Praha. 2009.
  • Róža Domašcyna. „Herta Wićazec“. Serbska poezija. Том 32. Ludowe nakładnistwo Domowina. Budyšin. 1993.
  • Michał Hórnik. „Čitanka: mały wubjerk z narodneho a nowišeho pismowstwa hornjołužiskich Serbow. Ze serbskoněmskim słownikom.“ Schmaler & Pech. Budyšin. 1863.
  • Peter Kunze. „Jan Arnošt Smoler: ein Leben für sein Volk.“ Domowina-Verlag. Bautzen. 1995.

Žorła

  • Jurij Měrćink: Wićazec, Herta. W: Jan Šołta, Pětr Kunze, Franc Šěn (wud.): Nowy biografiski słownik k stawiznam a kulturje Serbow. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 1984, str. 614
  1. A. Černý: Herta Wićazec. Přinošk k serbskemu basnistwu. Časopis Maćicy Serbskeje čo. 53 (1900), str. 117.
  2. Hórnikowa Čitanka
Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije