Herta Wićazec: Rozdźěl mjez wersijomaj
Rjadka 8: | Rjadka 8: | ||
==Tehdyši Budyšin== |
==Tehdyši Budyšin== |
||
[[Budyšin]] bě centrum duchowneho žiwjenja Serbow, tak wóna hač wjele druhich Serbow pozdźišo je na narodnim žiwjenja a nadrodnej kulturje Serbow sobu dźełała. Wosebje wožiwjenje serbskeje kultury přez spěwanje serbskich spěwow w cyrkwi a załoženje Maćicy Serbskeje stej dobre wuměnjenja za serbsku kulturu tworiłoj. Tehdy Zejlerjowa zběrka ludowych spěwow hišće njebě napisana, a eksistowaše jenož jako rukopis. Kak bě situacija w cyłku ze žonami? - W lěće 1856 je so artikl [[Božena Němcova|Boženy Němcoveje]] w [[Serbske Nowiny|Serbskich Nowinach]] wozjewił a tam je [[Božena Němcova|Němcová]] wo čěskich spisowaćelkach pisała; [[Jan Arnošt Smoler|Smoler]] je artikl tak komentował, zo móže so wón jenož na Hertu Wićazec jako serbska spisowaćelka dopomnić a zo su hač do lěta 1900 jenož 2 abo 3 druhe serbske spisowaćelki wothladajo wot Herty znate, kiž pak njejsu tak wažne kaž Herta Wićazec. Bohužel njemějachu w tym času Serbowki móžnosće dobreho šulskeho kubłanja abo dalekubłanja měli - po [[Jan Arnošt Smoler|Smolerju]] žana z nichnjeje w cyrkwi serbske spěwy spěwała abo bibliju abo [[Serbske Nowiny]] čitała abo čitać móhła. [[Jan Arnošt Smoler|Smoler]] je wo jednym podawku rozprawił: [[Jan Arnošt Smoler|Smoler]] je so z jednej Serbowku w někajkej wsy zetkaał, a při tutej přiležnosći je jemu mału serbsku knihownju dała, ale njeje serbsce rečeć abo čitać móhła. Z tych přičin je zajimawa: čim wjace wěmy wo Herće, ćim zajimawša wóna je. |
[[Budyšin]] bě centrum duchowneho žiwjenja Serbow, tak wóna hač wjele druhich Serbow pozdźišo je na narodnim žiwjenja a nadrodnej kulturje Serbow sobu dźełała. Wosebje wožiwjenje serbskeje kultury přez spěwanje serbskich spěwow w cyrkwi a załoženje [[Maćica Serbska|Maćicy Serbskeje]] stej dobre wuměnjenja za serbsku kulturu tworiłoj. Tehdy [[Handrij Zejler|Zejlerjowa]] zběrka ludowych spěwow hišće njebě napisana, a eksistowaše jenož jako rukopis. Kak bě situacija w cyłku ze žonami? - W lěće 1856 je so artikl [[Božena Němcova|Boženy Němcoveje]] w [[Serbske Nowiny|Serbskich Nowinach]] wozjewił a tam je [[Božena Němcova|Němcová]] wo čěskich spisowaćelkach pisała; [[Jan Arnošt Smoler|Smoler]] je artikl tak komentował, zo móže so wón jenož na Hertu Wićazec jako serbska spisowaćelka dopomnić a zo su hač do lěta 1900 jenož 2 abo 3 druhe serbske spisowaćelki wothladajo wot Herty znate, kiž pak njejsu tak wažne kaž Herta Wićazec. Bohužel njemějachu w tym času Serbowki móžnosće dobreho šulskeho kubłanja abo dalekubłanja měli - po [[Jan Arnošt Smoler|Smolerju]] žana z nichnjeje w cyrkwi serbske spěwy spěwała abo bibliju abo [[Serbske Nowiny]] čitała abo čitać móhła. [[Jan Arnošt Smoler|Smoler]] je wo jednym podawku rozprawił: [[Jan Arnošt Smoler|Smoler]] je so z jednej Serbowku w někajkej wsy zetkaał, a při tutej přiležnosći je jemu mału serbsku knihownju dała, ale njeje serbsce rečeć abo čitać móhła. Z tych přičin je zajimawa: čim wjace wěmy wo Herće, ćim zajimawša wóna je. |
||
==Spočatk jeje literarneho dźeła a znajomstwo z Mučinkom== |
==Spočatk jeje literarneho dźeła a znajomstwo z Mučinkom== |
Wersija wot 3. julija 2013, 17:09
Herta Wićazec (němske mjeno: Johanne Henriette Lehmann. *4. februara 1819 w Budyšinje, † w měrcu w l. 1885 w Budyšinje) bě prěnja serbska basnjerka. Herta Wićazec je na tuchorskim pohrjebnišću pochowana.
Žiwjenje
Hačrunjež bě jeje serbske mjeno „Jetka“, wóna „Herta“ pisaše. Nan Herty rěkaše Jan Korla Gusta Wićaz, bě krawc a wobsedźer hosćenca, a jeje mać rekaše Maria Mučerjec. Herta je swoje dźěćatstwo blisko budyskeje jamy přežiwiła, hdźež stej staršej krawcownju měłoj , ale tež sadowu zahrodu, - wo njej pisaše basnjerka znowa a znowa na wšelakich městnach swojeho dźeła. Swoje cyłe žiwjenje je w Budyšinje bydliła a dźěłaše jako šwalča. Herta je jako jara wotewrjena duša wotrostła, štož je so pozdźišo změniło. Jara zahe je literarnje dźełać započała – je hižo pisała, hdyž bě 13 lět stara. Herta je pozdźišo tež w chórje spěwała [1].
Tehdyši Budyšin
Budyšin bě centrum duchowneho žiwjenja Serbow, tak wóna hač wjele druhich Serbow pozdźišo je na narodnim žiwjenja a nadrodnej kulturje Serbow sobu dźełała. Wosebje wožiwjenje serbskeje kultury přez spěwanje serbskich spěwow w cyrkwi a załoženje Maćicy Serbskeje stej dobre wuměnjenja za serbsku kulturu tworiłoj. Tehdy Zejlerjowa zběrka ludowych spěwow hišće njebě napisana, a eksistowaše jenož jako rukopis. Kak bě situacija w cyłku ze žonami? - W lěće 1856 je so artikl Boženy Němcoveje w Serbskich Nowinach wozjewił a tam je Němcová wo čěskich spisowaćelkach pisała; Smoler je artikl tak komentował, zo móže so wón jenož na Hertu Wićazec jako serbska spisowaćelka dopomnić a zo su hač do lěta 1900 jenož 2 abo 3 druhe serbske spisowaćelki wothladajo wot Herty znate, kiž pak njejsu tak wažne kaž Herta Wićazec. Bohužel njemějachu w tym času Serbowki móžnosće dobreho šulskeho kubłanja abo dalekubłanja měli - po Smolerju žana z nichnjeje w cyrkwi serbske spěwy spěwała abo bibliju abo Serbske Nowiny čitała abo čitać móhła. Smoler je wo jednym podawku rozprawił: Smoler je so z jednej Serbowku w někajkej wsy zetkaał, a při tutej přiležnosći je jemu mału serbsku knihownju dała, ale njeje serbsce rečeć abo čitać móhła. Z tych přičin je zajimawa: čim wjace wěmy wo Herće, ćim zajimawša wóna je.
Spočatk jeje literarneho dźeła a znajomstwo z Mučinkom
Herta njeje wosobinski přikład měła, kaž so serbsce pisa, kaž ma serbsku kulturu popěrać, - wóna kaž wjele Serbow neje wědźała, što je serbska identita. Hakle Mučink je Hertu k tomu inspirował, serbsce pisać, ale najprjedy je so wóna za němsku literaturu zajimowała a je pilnje němskich klasikarjow studowała a je wšitko přiwzała. Jako młoda šwalča je so w lěće 1841 z Janom Bohuwěrom Mučinkom zeznała, kotryž je so tež z lyriku wuznał a kotryž bě jako młody wučer a jako publicist předměrca znaty, wosebje bě za jeho powučace powědančko „Ribowčenjo“ z lěta 1849 – jedyn přećel Mučinka je ju na nje skedźbnił. Wóna je jemu při wuchodźowanju swoje aforizmy a basnje pokazała a wón je ju pozbudźił, serbsce pisać a swoje basnje na Serbske Nowiny pósłać, ale njeje jasne, hdy je wóna započała, serbsce pisać. Hačrunjež je so Herta Wićazec z Smolerjom, z Bartkom, z Radyserbom a pozdźišo z [[Hórnikom zeznała, a hačrunjež je ju jara inspirowało, hdyž je Smoler swoje spěwy na spěwanskim wječoru pola přećelow spěwał, móžemy zwěsćić, zo cyłe dźěło zwisuje ze znajomstwom z Mučinkom. Mučink je samo w swojej knize „Boža krasnosć w stwórbi“ z lěta 1854 někotre basnje Herty wozjewił. W cyłku bě wona rjana žona, ale z nohomaj je problem měła, tak zo je wóna chromiła. Dokelž bě jedna noha krótša hač ta druha snadź njeje muža měla, a snano so tohodla Mučink z njej njeje ženił. Mučink je hač do kónca žiwjenja chcył z njej w přećelskim kontakće wostać, ale dla jeje problemow z nohomaj, a to je prawdźepodobnje přičina, zo wóna pozdźišo njeje wjace basnjow pisała. Njeje jasne, hač je dla problemow z nohami bolosće měła, w basnjach so jenož aluzija namaka. Wothaldajo wot Mučinka je tež Smoler ju pozbudźił,dale serbsce pisać, a wóna je dale, jenož z mału přestawku mjez lětami 1851 a 1854, hač do lěta 1859 pisała. Hakle jako so Mučink z Julijanu Louisu woženi , je Herta přestała jemu listy pisać a basnje pisać Byrnjež poměr z Mučinkom dramatiski był, čehodla je wona napřeco womjelknyła? - Radyserb je na prašenje wotmołwił: dokelž su powědanja eksistowali, zo je sej ze swojimi spěwami chcyła muža popadnyć,, ale Radyserb je nas tež dopomnił, zo je dale pisała: němske basnje a aforizmy za sekle za narowne wěncy za přiwuznych a znatych, ale wona njeje swoje basnje wozjewiła. W cyłku njemožeš so Herće bližić bez informacije wo Mučinku. Jan Ceśli je pozdźišo wo Herće Wićazec a wo Mučinku w swojej antologiji pisał: „Herta a Horisław“ (Horisław je pseudonym Mučinka). Wo kóncu jeje žiwjenja njewěmy wjele, jenož zo je so woporniwje wo chorych starała a zo je hač k swojej smjerći w měrcu lěta 1885 w Budyšinje bydliła. Mučink je jedyn měsac před swojej smjerću listy na nju přepodał, wón njeje je zničił abo zhubił, hačrunjež bě sej wona přała, zo so listy spala.
Jeje dźeło a hłowne fazy jeje dźeła
Herta Wićazec słuša k ewangelskim Serbam štyrcetych lět wosomnaćeho lětstotka . Bohužel su jenož třiceći basnjow wot njeje zwostali, tohodla njeměješe wulki wuznam. Wobsah jeje basnjow je lubosć k přirodźe a mystika, ale tež jeje dźeło je „miły šlewjer, kotry wosłabi barby radosće“, je to předčuće wosebiteje bolosće. Hakle Róža Domašcyna a Christian Prunitsch stej ju a jeje dźěło znowa hódnoćiłoj - po nimaj je wona předchadnica subjektiwiskeje lyriki. Domašcyna je tři fazy jeje dźeła wopisała: mjez l. 1848 – 1850, mjez l. 1850 – 1854 a mjez l. 1856 – 1858. Spočatk jeje dźeło je „Njezapomnička“, prěnja prozowa baseń wot njeje, kotraž je so w Serbskich Nowinach wozjewiła w lěće 1848 a kiž dopomina na idylu němskeje literatury teho časa.
prěnja faza (1848 - 1850): wóna je do zjawnosće stupiła a je swoje dźěła we wšelakich nowinach publikowała. Temy su lubosć a ćerpjenja jeje duše.
druha faza (1850 - 1854): wóna njeje ničo publikowała, to bě čas metafiziskeje refleksije wo nabožinje a přihotowanja aktiwneje fazy jeje basnistwa z křesćanskimi wobsahami
třeća faza (1856 – 1858): To je transcendentna faza jeje dźeła. Herta je so w druhim swěće pozhubiła, je depresiju přežiwiła, jenož čistosć wutroby a wěra stej puć k zbožu. Ale po Herće njeje zbožo na swěće ničo trajace, wona je předstawy woneho swěta wo raju měła. Antagonizm mjez zemskim swětom a wonym swětom je so w jeje basnjach formował. Wona je wo wěcach wšědneho žiwjenja pisała, kaž na přikład wo spěwanskich swjedźenjach, wo lubosći, wo přirodźe. Tuta faza je so metafyziska refleksija wo zwjazanosći k přirodźe mjenowała.
Staw slědźenja wo Herće Wićazec
Michał Hórnik je w jeho Čitance z lěta 1863 na Hertu Wićazec skedźbnił. Po tym je Adolf Černý w lěće 1900 w Časopisu Maćicy Serbskeje (ČMS) podał zarys jeje žiwjenja a znowa wotkrył basnje Wićazec. W lěće 1906 slědowaše w ČMS dodawk k jeje žiwjenju – tež z němskimi basnjemi. Róža Domašcyna a Christian Prunitsch stej jeje dźěło 1993 znowa hódnoćili – Wićazec so po tym jako předchadnica subjektiwneje lyriki wopisaše.
Tekstowy přikład
Jedyn přikład jeje basnjow je „Čista wutroba“, baseń, na kotruž Michał Hórnik w jeho zhromadźenych basnjach skedźbnił.[2]
Čista wutroba Čista wutroba Čista wutroba Čista wutroba Čista wutroba Čista wotruba |
Literatura
- Adolf Černý, „Herta Wićazec. Žiwjenje a pisma prěnjeje serbskeje basnjeŕki.“ Zestajał a pojednał Adolf Černý. Nakładował E. Muka. Budyšin. 1901.
- Helena Ulbrechtová „Lužickoserbská literatura: její vývoj a pozice mezi středoevropskými literaturami“. Univerzita Karlova v Praze: Karolinum. Praha. 2009.
- Róža Domašcyna. „Herta Wićazec“. Serbska poezija. Том 32. Ludowe nakładnistwo Domowina. Budyšin. 1993.
- Michał Hórnik. „Čitanka: mały wubjerk z narodneho a nowišeho pismowstwa hornjołužiskich Serbow. Ze serbskoněmskim słownikom.“ Schmaler & Pech. Budyšin. 1863.
- Peter Kunze. „Jan Arnošt Smoler: ein Leben für sein Volk.“ Domowina-Verlag. Bautzen. 1995.
Žorła
- Jurij Měrćink: Wićazec, Herta. W: Jan Šołta, Pětr Kunze, Franc Šěn (wud.): Nowy biografiski słownik k stawiznam a kulturje Serbow. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 1984, str. 614
- ↑ A. Černý: Herta Wićazec. Přinošk k serbskemu basnistwu. Časopis Maćicy Serbskeje čo. 53 (1900), str. 117.
- ↑ Hórnikowa Čitanka