Bołharšćina

Български език, Bălgarski ezik
Bołharšćina

kraje	Bołharska, Grjekska, Moldawska, Rumunska, Serbiska, Čorna Hora, Turkowska
rěčnicy	13 mil.
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	Indoeuropske rěče Słowjanske rěče Južnosłowjanske rěče Wuchodne južnosłowjanske rěče Bołharšćina
družina pisma	Cyrilica
oficielny status
hamtska rěč	Bołharska, Europska Unija
rěčne kody
ISO 639-1:	bg
ISO 639-2:	bul
ISO 639-3 (SIL):	bul
wikipedija

Bołharšćina je južnosłowjanska rěč. Wona so pisa cyrilicej. Najbliže ma k makedonšćinje a po měnjenju někotrych bołharskich a grjekskich linguistow je makedonšćina jenož dialektom bołharšćiny; je to ale jara kontrowersna politiska tema.

Słowoskład

Słowoskład so přewažacy ze słowjanskich zdźědźenych słowow zestaja; požčonki pochadźeja předewšěm wot Grjekšćiny a Turkowšćiny. Wot 19. lětstotka běchu zaso a zaso prócowanja, narunać turkowske słowa přez slawizmy, kotrež wosebje z Rušćiny pochadźeja. Wuskutki měchu tute prócowanja předewšěm na pisomny rěč; wobchadna rěč je přeco hišće bohata na turkowskich elementach.

Alfabet

Bołharšćina so w bołharskej warianće kyriliskim pismje pisa. Bołharski alfabet (Азбука/Asbuka) wobsahuje 30 pismikow w sćěhowacym porjedźe:

А

Б

В

Г

Д

Е

Ж

З

И

Й

К

Л

М

Н

О

П

Р

С

Т

У

Ф

Х

Ц

Ч

Ш

Щ

Ъ

Ь

Ю

Я

а

б

в

г

д

е

ж

з

и

й

к

л

м

н

о

п

р

с

т

у

ф

х

ц

ч

ш

щ

ъ

ь

ю

я

W starych tekstach móžeja nimo toho pismiki Ѣ/ѣ (Jat; wurěkowanje regularnje hdy po konteksće kaž е abo я; na př. голѣм ↔ голѣми) ale tež Ѫ/ѫ (Wulki Jus, nic zaměnjować z kyriliskim pismikom Mały Jus: Ѧ/ѧ) wustupować. W dźensnišej Bołharšćinje so tute stare znamješka pak wjace njewužiwaja; wone so za čas ortografiskeje reformy 1945 wotstronichu.

Za małe pismiki so často tak mjenowane kursiwne formy tež w zrunanym pismje wužiwa. Dokelž so tute wot (ruskich) standardnych formow zdźěla sylnje rozeznawaja, kotrež so tež w najwjace leksikach pokaza, nastanja za wosoby bjez znajomosćow słowjenskich rěčow (turisća etc.) často problemy při wučitanju na př. wot dróhowych tafličkow. Tabelarski přehlad wo rozdźělach mjez kursiwnymi a njekursiwnymi formami so namaka w nastawku wo kyriliskim pismje.

Fonetika

Najwjetše pismiki so im Großen und Ganzen kaž w Němčinje resp. kaž jich ekwiwalenty w Němčinje wurěkuja. Hłowne rozdźěle k standardnym němskim wuřekowanju su

• w wurěkowanju r-zwuka (z jazykom gerollt)
• w wurěkowanju l-zwuka (hlej tabelu)
• w fakće, zo ə-zwuk móže (njepřizwučny němski e) tež w přizwučnej poziciji wustupować
• w tróšku bóle dychanym wurěkowanju ch-zwuka (hlej tabelu)
• w palatalizaciji, wosebje słyšomny při l a n

Palatalizacije wustupuja nic tak často kaž na př. w rušćinje. Sylne rozdźěle mjez palatalizowanymi a njepalatalizowanymi worěkowanjemi su jenož při małych pismikami jasnje słyšomne, na př. při n a l:

• Přir. син [sin] ↔ синьо [siño]; ñ kaž w němski „España“ abo kaž gn w „Cognac“; serbsce ń
• Přir. ла [l kaž w nižozemšćinje] ↔ ле [němski l] ↔ ля [někak lj abo kaž l w italskimgli w Tagliatelle].

Kaž w němčinje a w druhich słowjenskich rěčach eksistuje wuzwukowe stwjerdźenje.

Kyrilisce	ISO 9	zwukowe pismo	Wopis
А а	A a	/a/	kaž němski a
Б б	B b	/b/	kaž němski b
В в	V v	/v/	kaž němski w
Г г	G g	/ɡ/	kaž němski g
Д д	D d	/d/	kaž němski d
Е е	E e	/ɛ/	kaž němski e kaž w „er“ abo „Erbrecht“
Ж ж	Ž ž	/ʒ/	ž
З з	Z z	/z/	z
И и	I i	/i/	i
Й й	J j	/j/	kaž němski j (quasi wie sehr kurzes, unbetontes i)
К к	K k	/k/	kaž němski k
Л л	L l	/ɫ/, /l/, /ʎ/	před а, о, у, ъ błukši (velarer) hač w Němčinje, přirunajomny z l w nižozemšćinje abo z jendźelskim „well“ před e a и často něhdźe kaž němski l před ь (ьо), ю, я a často tež před e a и jasnje palatalizowany, něhdźe kaž gl w italskim słowje „Tagliatelle“
М м	M m	/m/	kaž němski m
Н н	N n	/n/	normalerweise kaž němski n před ь (ьо), ю, я (regionalnje tež před e a и) jasnje palatalizowany, něhdźe kaž ñ w „España“ abo gn w „Cognac“
О o	O o	/ɔ/	kaž němski o
П п	P p	/p/	kaž němski p
Р р	R r	/r/	gerolltes Zungen-r
С с	S s	/s/	s
Т т	T t	/t/	kaž němski t
У у	U u	/u/	kaž němski u
Ф ф	F f	/f/	kaž němski f
Х х	H h	/x/	něhdźe kaž němski ch, ale tróšku bóle dychany: před а, о, у, ъ kaž měšenje z němskeho h a ch we słowje „lachen“ před е, и kaž němski ch we słowje „Licht“
Ц ц	C c	/ts/	c
Ч ч	Č č	/tʃ/	č
Ш ш	Š š	/ʃ/	š
Щ щ	Ŝ ŝ	/ʃt/	št
Ъ ъ	ʺ	/ə/ ([ə], [ɐ], [ɤ], [ʌ])	kaž rumunski ă. Něhdźe kaž njepřizwučny němski e we słowje „gelingen“. Móže pak tež do směra błukeho a "hić", něhdźe kaž němski er na kóncu słowa kaž w „aber“. Wie etwa ein stark dumpfes e, wie in gehen, kommen oder haben, aber eher wie habn.
Ь ь	ʹ	/ʲ/	Palatalizuje předchadźace konsonanty. Wustupuje jenož hromadźe z о srjedźa słowow jako ьо, Wurěkowanje kaž němski jo w „Joch“. Jara rědko tež z e jako ьe, Wurěkowanje je + palatalizowanje.
Ю ю	Û û	/ju/	kaž němski ju w „Julian“. Palatalizuje přechadźace konsonanty a móže často do směra ü "hić", na př. Кюстендил=„[[[Kjustendil|Küstendil]]]“
Я я	Â â	/ja/	kaž němski ja w „Jasmin“. Palatalizuje přechadźace konsonanty.

Gramatika

Bołharska gramatika so we wjace detajlach wot druhich słowjanskich rěčow rozezna. Tuta wosebitosć je trakiskeho pochada ale tež rezultat rěčneje reformy. Tež susodne rěče, kaž na př. Albanšćina abo Rumunšćina kotrejž pak žane słowjanskej rěči njejstej, maja zdźěla samsne wosebitosće. Tohodla so tute rěče tež pod zapřijećom Balkanske rěče zjimaja, hačrunjež wone nic blisko ze sobu přiwuzne su. Rěča so w tutym zwisku wot rěčneho zwjazka.

Deklinacija, artikl

Mjezy słowjanskimi rěčemi eksistuje jenož w Bołharšćinje a w blisko přiwuznej Makedonšćinje artikle; definitny artikl so w rozdźělu k wjele druhich rěčach do nomena (resp. prěnjeho słowa jeho nominalneje skupiny) přida.

• човекът – (tón) čłowjek, жената – (ta) žona, морето – (to) morjo, мъжете – (ći) mužojo
• старият човек – (tón) stary čłowjek
• моята жена – (ta) moja žona

W Bołharšćinje eksistuja nimo toho jenož jara słabje wuwite pady; chiba při pronomenach ale tež při artiklowych formach maskulinow wone njewustupuja. W małych padach, hdźež wone nastanja widźomne, so nominatiw, datiw a akuzatiw rozeznaja; genitiw so přez prepoziciju на+datiw narunuje (přirunajomny k w němčinje jenož wobchadnorěčnym narunjenju genitiwa přez von+datiw).

Při komunikaciji w přećelowym a swójbowym kole so wokatiw wužiwa.

Časowe formy, werbalne aspekty

Bołharšćina ma jara wulku wjelestronskosć na formach při werbach. Rozeznaja so dźewjeć rozdźělnych časowych formow: prezens, dwě futurowej formje (futurum a futurum exactum ), štyri zańdźenostne formy (imperfekt, aorist, perfekt, pluskwamperfekt), při tym so aorist a imperfekt jako tak mjenowane "syntetiske formy" a perfekt, pluskwamperfekt jako "perifrastiske formy" zańdźenostnych temporow mjenuja. Syntetiske formy njejsu - zestajane, mjeztym so perifrastiske formy najčasćišo zestajane formuja. Na př.: аз четох [aorist] - "ja čitach" a аз четях [imperfekt] - "ja načitach" stej njezastajanej zańdźenostnej formje. Аз съм чел [perfekt] - "sym čitał" a Aз бях чел [pluskwamperfekt] - "běch čitał" stej (kaž tež w Serbšćinje) zestajanej zańdźenostnej formje, kotrejž so z wužićom pomocnych werbow formuja.

Kaž druhe słowjanske rěče wužiwa tež Bołharšćina tak mjenowany werbalny aspekt w (nimale?) wšěch časowych formach. Potajkim eksistuja čisće ličensce 18 wšelakich kombinacijow z aspekta a tempusa. Wězo su někotre aspektowe tempusowe kombinacije jenož jara rědke (na př. imperfekt perfektiwnych werbow).

Dalše werbowe formy

Tohorunja typisce za słowjanske rěče je mnohosć na participy: particip prezens, particip imperfekta, particip aorista, pasiwny particip prezens, pasiwny particip preterituma, adwerbialny particip, ale tež jenož rědko wužiwany tak mjenowany „zbytny infinitiw“.

Zajimawje njeeksistuja w Bołharšćinje – tež na rozdźěl wot druhich słowjanskich rěčow a tež najwjetšich druhich indoeuropskich rěčow – žadyn infinitiw. We słownych lisćinach kaž na př. słownikach so město toho normalnje 1. wosoba singular prezens indikatiw aktiw wužiwa (kotraž so to jako "Nennform" werba woznamjenja, zoby charakter jako infinitiw wujasnjował). Při sadowych konstrukcijach kaž na př. „Chceš jěsć?“ („jěsć“ w Serbšćinje w infinitiwje) so město toho ze słowom да (da) druhi werb w konjugowanej formje přida: „Искаш ли да ядеш?“ („Iskaš li da jadeš?“; po słowje přełoženy něhdźe: „Chceš, zo jěš?“).

Werbowe modusy

Jako werbalne modusy eksistuja nimo indikatiwa, imperatiwa a kondicionala (kotryž něhdźe funkciju konjunktiwa w Němčinje ma) tež konklusiw (pokaza, zo so wobstejnosć z druheho logisce wotwodzuje), renarratiw (pokaza, zo rěčnik je wobstejnosć nic sam dožiwił, ale zo wón wopisanje třećeho dale da, přirunajomny indirektnej rěči w Němčinje) ale tež dubitatiwny renarratiw (kaž renarratiw; wězo dwěluje rěčnik na wěrnosć).

Prašace sady

Při zwěsćacych prašenjach (t.r. sady, na kotrež bu haj/ně-wotmołwa wočakował) so nimale přeco partikla ли (li) wužiwa. Wone wustupuje jenož při zwěsćacych prašenjach, ale nic při druhich prašenjach, a so typisce za werb abo pak přez to wosebite akcentowany dźěl prašenja sadźi. Přikłady:

• Chceš jěsć? – „[Ти] искаш ли да ядеш?“ („[Ti] Iskaš li da jadeš?“)
• Ty chceš jěsć? – „Ти ли искаш да ядеш?“ („Ti li iskaš da jadeš?“) – słowo „ty“ je akcentowane.
• Přir.: Hdźe sy? – „Къде си [ти]?“ („Kăde si [ti]?“) – žane zwěsćace prašenje, tohodla bjez ли. Zo tam wo prašenje dźe, wuchadźa tež ze słowa къде (hdźe). To čini wužiće wot ли zbytne - to by pak nic wopačne a móže prašenju druhu nuansu dać. Na př.:

„Къде ли си ти?“ - „Wo könntest Du denn nun sein?“

„Накъде отива той?“ - „Hdźe (dokal) wón dźe?“

„Накъде ли отива той?“ - „Wo könnte er denn nun hin wollen?“

„Накъде пък се отправи този?“ - „Wo will auch dieser nun hin?“ (Betonung auf dieser: Verwunderung, dass auch dieser irgendwohin möchte, obwohl man z. B. gesagt hat - alle sollen bleiben)

„Накъде ли пък се отправи този?“ - „Wo möchtet dieser hin?“ (Betonung aufs Ziel)

„Кога ли и мен ще ме трясне някой гръм?“ - „Wann wohl auch ich von einem Blitz getroffen werde?“

Někotre bołharske słowa a frazy

• Wokal ə (cyrilisce ъ) so kaž němski e we słowje murmeln wurjekuje.
• Dokelž bołharšćina ma wariabelny akcent, přeco so akcentowana złóžka při wjacezłóžkowych słowach přida.

Hornjoserbsce	Bołharsce	Wurěkowanje
dźeń	ден	den
nóc	нощ	nošt
dźěćo	дете	deté
šula	училище	učílište
woheń	огън	ógən
ja dźěłam	аз работя	as rabótja
dobry dźeń	добър ден	dóbər den
dobre rano	добро утро	dobró útro
Halo!	здравей!	zdrawéj!
Kak so wjedźeš / wjedźeće?	Как си / сте?	Kak si / ste?
Wjedu so derje.	Добре съм.	Dobré səm.
haj	да	da
ně	не	ne
snadź (móže być)	може би	može bi
dźakuju so	благодаря	blagodarjà
prošu	моля	mólja
Što to je?	Какво е това?	Kakwó e towá?

Oficielne rěče Europskeje unije

bołharšćina | čěšćina | danšćina | estišćina | finšćina | francošćina | grjekšćina | iršćina | italšćina | jendźelšćina | letišćina | litawšćina | madźaršćina | maltašćina | němčina | nižozemšćina | pólšćina | portugalšćina | rumunšćina | słowakšćina | słowjenšćina | španišćina | šwedšćina

Słowjanske rěče

wuchodosłowjanske rěče:	běłorušćina - rušćina - rusinšćina - rutenšćina † - stara wuchodosłowjanšćina † - stara Nowgorodska narěč† - ukrainšćina - zapadopolešćina
zapadosłowjanske rěče:	čěšćina - lešon kenaan † - lachšćina - pólšćina - połobšćina † - pomoršćina (kašubšćina, słowinšćina †) - serbšćina (delnjoserbšćina - hornjoserbšćina - wuchodoserbske dialekty †) - słowakšćina - šlešćina
južnosłowjanske rěče:	bołharšćina (Banatska bołharšćina) - bosnišćina - chorwatšćina (Hrodowska chorwatšćina, molišćina) - čornohóršćina - makedonšćina - serbišćina - słowjenšćina (prekmuršćina, rezijanšćina) - starocyrkwinosłowjanska rěč †
konstruowane słowjanske rěče:	Glagolica - Lydnevi - Mezislovanska - Mjezysłowjanšćina - Proslava - Ruslavsk - Slovio
fiktiwne słowjanske rěče:	Mrezisk - Seversk - Sevorian - Skuodian - Slavisk - Slavëni - Vozgian - Wenedyk
druhe:	prasłowjanšćina †
	† mortwe