Białystok
| swójske mjeno | Białystok | ||
| |||
| Wopon a chorhoj | |||
|---|---|---|---|
| |||
| Zakładne daty | |||
| stat |  Pólska
| ||
| wojewódstwo |  Podlaska
| ||
| wysokosć | 120–160 | ||
| přestrjeń | 102,12 km² | ||
| wobydlerstwo | 297.356 (30. jun 2019)[1] | ||
| hustosć zasydlenja | 2912 wob. na km² | ||
| póstowe čisło | 15-001–15-899 | ||
| předwólba | (+48) +(48) 85 | ||
| awtowa značka | BI | ||
| adresa | ul. Słonimska 1 15-950 | ||
| webstrona | bialystok.pl | ||
| Politika | |||
| měšćanski prezident | Tadeusz Truskolaski | ||
.svg)
Białystok (pólske wurjekowanje [bʲaˈwɨstɔk], znate tež pod druhimi mjenami) je najwjetše město w sewjerowuchodnej Pólskej nad rěku Biała, hłowne město Podlaskeho wojewódstwa, blisko hranicow k Běłoruskej a Litawskej. Město je zarjadniske, hospodarske, wědomostne a kulturne srjedźišćo regiona a z nimale 300.000 wobydlerjemi dźesate najwjetše město Pólskeje.
Wo měsće[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Mjezy hłownymi městami wojewódstwow Białystok je 2. najhusćišo wobydlene, 11-a bóle čłowjekopołne a 13-a bóle šěroke w Pólske.
Wono je wobdźělnik pola: Unija Pólskich Metropolow, Euroregion Niemen, Eurocities, ale je tež sydło "Fondajxo Verdaj Pulmoj" Pólskeje. Białystok je srjedźišćo komercielnych kontaktow z wuchodnej Europu. Funguje w nim "Centro al Promocio de Orienta Merkato".
Geografiske přičiny (město leži blisko Litawskeje, Běłoruskeje a Ruskeje) a historiske wobstejnosće stej specifiski charakter města Białystok zawinował. Za čas lětstotkow su žiwi tu ludźo wšelakich kulturow, nacijow a nabožinow byli.
Město a swoja wokolina formujetej Białystokowy měšćanski kopjenski rum. Białystok je wulke srjedźišćo tekstiloweje, zežiwjenskeje, mechaniskeje, chemiskeje a drjewoweje industrije.
Něhdźe 32% přestrjenje Białystoka je zeleni - parki, zelenišća a 1779 hektarow lěsow kreěruja dobry mikroklimat. W kopjenskim rumje leži tež dźěl nacionalneho parka. Dla tajkeho jónkróčneho susodstwa bu Białystok w lěće 1993 jako prěnje pólske město přeprošowane k projektej Reto de Sanaj Urboj Monda Organizajxo pri Sano. W Białystoku skutkuja wjace hač 570 njestatnych organizacijow.
Najbliže lětanišćo je we Waršawje.
Mjena[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Po legendźe, Białystok swoje mjeno dołži litwiskim wójwodźe Gediminas. Wójwoda bě tury w lěsu honił. Wotpočujcy pódla lěsneje rěčki, wón prajił: čista, běła rěka. Natwarimy kubło tu, abo załožujmy wjes. Rěka Biała (běła) běži hač do nětko přez město. Po słowje Białystok w staropólskej rěči woznamjenja běła skłonina (wot kotrejež běži woda) abo čista rěka.
W druhich rěčach wono so mjenuje: běłorusce Беласток (Bjelastok); jiddisce ביאַליסטאָק (Bjalistok), hebrejsce ביאליסטוק, litawsce Balstogė, rusce Белосток (Bjelostok)). Zamenhof sam w Esperantorěčnych rozmołwach wužiwad mjeno Belostoko kotrež pochadźa wot ruskeho (w swojim času oficialne) mjena města.
Stawizny[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Prěnje sydlišća w městnje, hdźež nětko leži město, pochadźaja z kamjentneje doby. Ze železoweje doby pochadźaja wulke ??kurganoj, najskerje rownišća ??militestroj, pódla nětčišeje wsy Rostołty. Městno bě při ??trako mjez dwěmaj morjomaj ležało: Baltiske a Čorne a tam so kultury měšałe mjeztym pólska, ruteniska a pruska.
W 14. lětstotku městno je dźěl Litwy počinało. Po ??Kreva Uniji (1385) Litwa je so k křesćanskim kraju wuwiwała a w białystokowy region započina wustupować křesćanski putnicy. Prěnje pisomne přispomnjenje wo Białystoku pochadźa z lěta 1426 - tehdy litwiski wulkowójwoda Vytautas je wjes Białystok Macieja z Tykocin přepodawał. Srjedź 15. lětstotka swójba Tabutowicz natwari prěnje kublerske domy w Dojlidy a Białystok.
W lěće 1547 sta so Białystok z wobsydstwom swójby Wiesiołowski, kotraž natwari tam murjowanu cyrkej a palast. Po tym, zo zemrě Krzysztof Wiesiołowski bjez potomnikow, přewza pólski stat swójbne wobsydstwo.
Symbole[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Wopon[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Nowy wopon Białystoka bu wot měšćanskeje rady 27. februara 1995 wuzwolowany. Na hornim, čerwjenym dźělu taflički je slěborny worjoł ze złotej krónu; na delnim, złotim dźělu je Pogoń, kóń je slěborny, jěchar w módrym kiraso, při jeho tarči je jagelona křiž. Wulka (honorinda) wersija wopona wobsahuje dwaj slěbornej pazorakaj, kotrež dźerža woponowu tafličku . Nad tym je měšćanska króna, a pod tym je slěborne pasmo z napismom CIVITAS BIALYSTOK.
Chorhoj[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
W samsnym dnju měšćanskeje rady je chorhoj Białystoka wuzwolował. Po rozsudźe, barby Białystoka su běła, žołta a čerwjena, w chorhoji kaž tři horicontalne šlebjerdy. Wosrjedźa je wopon Białystoka.
Demografija[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
.jpg)
W Białystoku bydla 295 mil ludźow - 155 mil žonow a 137 mil mužow.
Demografiske změny za čas poslednich lětow:
- 1950 - 68 500
- 1960 - 121 000
- 1970 - 168 000
- 1980 - 224 000
- 1990 - 270 500
- 2000 - 285 500
- 2004 - 295 000
Narodne mjenšiny[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Běłorusy[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Białystok je kulturne a towaršnostne srjedźišćo Běłorusow (po registrowanju wobydlerstwa bydli tam 7,5 mil Běłorusow, 2,5 % wobydlerstwa). Funguje tam konsulat Republiki Běłoruskeje a wjace organizacijow, mjeztym "Zwjazk Běłoruskeje młodźiny, Běłoruski Kulturny Zwjazk, Zwjazk Běłoruskich Žurnalistow" a druhe; funguje njewotwisny Radio Racja kotraž wusyła wusyłanja tež k Běłoruskej; so tež wotměwa kóždolětnje festiwal "Běłoruski spěw" a swjedźeń wo Běłoruskej kulturje.
Rusojo[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
W Białystoku funguje hłowna organizacija ruskeje mjenšiny w Pólskej (něhdźe 10-15 mil ludźi) - "Ruski Kulturni-zdźěłanski Zwjazk".
Tatarojo[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
W měsće a swojej wokolinje bydla něhdźe 1800 Tatarow. Funguje tam Podlaska filiala Zwjazka Pólskich Tatarow.
Druhe mjenšiny[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
W Białystoku tež bydla: cyganojo (funguje tam Hłowna Rada Cyganow w Pólskej) a Ukrainy (po registrowanju wobydlerstwa - 417 ludźi), funguje w měsće Zwjazk Podlaskich Ukrainow a Zwjazk Njewotwisneje Ukrainskeje Młodźiny.
Kultura[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Muzeje a galerije
Białystok je najwjetše kulturne srjedźišćo w sewjerowuchodnym dźělu Pólskeje. Funguje tam Podleski Muzej a jich filiale w Białystoku (Historiski Muzej, Muzej Skulpturow Alfons Karny, Białystokski Muzej de Vilagxo), w Choroszcz (Muzej palastowe salonow), w Supraśl, Tykocin a Bielsk Podlaski. Nimo toho w Białystoku hódny wopytej je Armejowy Muzej a Muzej Natury Uniwersity w Białystoku. Leži tam tež jedyn z najlěpšich galerijow modernych wuměłstwow - Galerija Arsenał. Druha je Galerija swójby Snendziński, kotraž zhromadźiła najwjetši zběrku twórbow a arkiwowych dopomnjenkow tuteje pólskeje wuměłcowskeje swójby z Vilno. Nimo toho leža tam 19 priwatnych wuměłstwowych galerijow.
Dźiwadła a filharmonija
Dźak Białystokskim klankowym dźiwadłu a puparta kolegiu waršawoweje Dźiwałoweje Akademije, Białystok je mjenowana pólske srjedźišćo klankodźiwadłoweje wuměłstwa. Nimo klankodźiwadła funguje tam tež Dramowe Dźiwadło a dźesatki priwatne dźiwadła (na při. Wierszalin w Supraśl). Město ma tež filharmoniju, kotrejež dospołne mjeno je Podleske Opera a Filharmonija (tuchwilu je twarjena nowa kulturny dom kotryž budźe wobsahować operu, filharmoniju, powjetšowane klankodźiwadło a kino).
Druhe kulturne městna
W Białystoku leži dźesatki bibliotekow - najwjetše su Podleska Biblioteka a Uniwersitowa Biblioteka. Druhe kulturne organizacije su mjeztym: Białystokske Srjedźišćo Kultury, Srjedźišćo Ortodoksneje Kultury, Kulturny dom "Śródmieście" a Młodźinski Kulturny dom.
Wobchadny serwis[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Białystok je wobchadny suk sewjerowuchodneho dźěla kraja. Přez město dźe železniska čara wot europskeho wuznama: Waršawa-Suwałki-Kowno-Rigo-Talin, kotraž so ze čaru Ełk-Czeremcha-Siedlce křižuje. Białystok direktnje zwjazuje železnica z mjez druhim Waršawu, Olsztyn, Gdańsk, Wrócław. Měšćanski awtobusowy daloki wobchadny serwis docpě wšě najwažniše města w Pólskej.
Přez Białystok dźe mjezynarodny europski puć E67 mjenowany Via Baltica, kotryž zwjazuje zapadnu Europu z Skandinawisku.
Białystok je najwjetše pólske město, w kotrymž funguje jenož jedyn měšćanski wobchadny serwis - busy.
W měsće funguje mały, sportowe lětanišćo Krywlany. Urbestraro planuja natwarić tu mjezyregionalne abo mjezynarodne lětanišćo.
Zdźěłanje a wědomosć[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Wysoke šule[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
- Medicinska Akademija w Białystoku
- Uniwersita w Białystoku
- Białystokski Polytechnikum
- Hudźbowa Akademija Fryderyk Chopin, filiala w Białystoku
- Dźiwadłowa Akademija w Waršawje, filiala w Białystoku
- Arkidioceza Wysoki Seminar w Białystoku
- Wysoka šula wo Zjawnym zarjadowanju w Białystoku
- Ekonomiska wysoka šula w Białystoku
- Wysoka šula wo Financach a zarjadowanju w Białystoku
- Njestatna Pedagogiska wysoka šula w Białystoku
- Wysoka šula wo Matematice a Informatice w Białystoku
- Žurnalistowa wysoka šula w Waršawje, filiala w Białystoku
W Białystoku studuja wjace hač 45 mil wosobow. Najstarša wysoka šula je Medicinska Akademija (załožena w lěće 1950, 3400 studentow) kotraž zarjaduje 2 hospitalej. Polytechnikum (załoženy w lěće 1964, 15.000 studentow) je najwjetša techniska šula w sewjerowuchodnym dźělu Pólskeje. W lěće 1968 bu załožena filiala Waršawskeje Uniwersity, w lěće 1997 přeformowana do samostatneje uniwersity (16.000 studentow; wona je najwjetša wysoka šula w Podlaskej).
Sławne białystočenjo[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Esperantisća
- Ludwik Zamenhof, iniciator rěče Esperanto
- Jakob Šapir, prezident "Zamenhofa E-Societo"
Wuměłcy
- Dziga Vertov, ruski filmowy režiser, jedyn z załožerjow dokumentariskej kinematografije
- Boris Kaufman, filmoperatoro, bratr Dziga Vertov
- Max Weber, US-ameriski moler
- Izabella Scorupco, pólska dźiwadźelnica
Politikarjo
- Jičak Šamir, politikar a ministerprezident Israela
- Maksim Litvinov, sowjetski diplomat
- Włodzimierz Cimoszewicz, ministerprezident a minister za wonkowne naležnosće Pólskeje
- Ryszard Kaczorowski, posledni prezident w eksilu Pólskeje
wědomostnicy
- Albert Sabin, wuslědźer šćěpjenskeho seruma přećiwo spinalnej mortwicy
- Hermann Friedmann, němsko-pólski filozof a jurist
Esperanto[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Białystok je ródne město iniciator rěče Esperanto, Ludwik Zamenhof. Wón je 15. decembra 1859 w dróze mjenowana Zielona rodźeny, kotraž nětko so "strato Zamenhofa" mjenuje. Pódla městno, hdźež něhdy stejał ródny dom Zamenhofa, nětko marmorowa tafla wisa. W domu je złota kniha, do kotrejež so wšitcy wopytowarjo zapisuja. Wšelakorěčnosć wobydlerstwa a časta njepřećelske nastupanja mjez wšelakimi ludami da Zamenhofej impuls kreěrować mjezynarodnu rěč. Druhdy so su jara swjedźenske pokongresy w měsće (1927, 1931, 1959 a 1987) wotměwałe.
W měsće su wjele objektow, kotrež su z hibanjom Esperantistow zawjazowane:
- Tafla, kotraž dopomina Ródny dom Zamenhofa (dróha "Ulica Zamenhofa 14") powěsnjena po UK 1959)
- Monument k Ludoviko Zamenhof na zelenišću při dróze "Ulica Malmeda"
- Pomjatna tafla na murje něhdyšeho gymnazija (nětčiši liceum čisło 6, w dróze "Ulica Warszawska") w kotrymž wuknył Zamenhof w lětach 1869-1873
- Swójbny dom Jakobo Ŝapiro a pomjatna tafla za njeho (w dróze "Ulica Lipowa" 31/33)
- Bjalistoka Esperanto-Centro (w dróze "Ulica Piękna" 3)
- Dźěćaca Kliniska chorownja z mjenom Ludoviko Zamenhof (w dróze "Ulica Waszyngtona" 21) - tam je posłucharnja mjenowana "Salono Esperanto" a wulka ekspozicija wo patronje; w lěće 1993 Bahaa Esperanto-Ligo financował rum za fyziske zwučowanje z mjenom a z tafličku Lidja Zamenhof
- Dwě nowej białystokowej dróze: Esperantystów a Antoniego Grabowskiego
- Historiski muzej (w dróze "Ulica Warszawska") druhdy přihotował ekspoziciju wo Zamenhof a wobsahuje wjace dopomnjenkow wo Białystoku za čas Zamenhofa
- Něhdyša zakładna šula čisło 23 z mjenom Ludoviko Zamenhof; šula rozpušćena w lěće 2000 dla falowanja šulerjow
Zajimawostki[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
- W měsće funguje najwjetši Polmos, producent mjeztym wódki Żubrówka.
- Zo město česćował, 1. junija 2007 so je asteroid 19981 Bialystock mjenował.
Sport[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Kopańca[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Hlej tež[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Žórła[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
- ↑ Population. Size and Structure by Territorial Division. As of June 30, 2019. Główny Urząd Statystyczny (GUS) (PDF), wotwołany dnja 24. decembra 2019.
Wotkazy[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Commons: Białystok – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow- VisitBiałystok.com
- Měšćanski websydło (pólsce, jendźelsce, němsce, rusce a Esperantsce)
- Esperanto w Białystoku - Webstrona Bjalistoka Esperanto-Societo (pólsce a Esperantsce)