Tupiske rěče

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije
Rozšěrjenske kónčiny Tupi-Guaraniskich rěčow (rosa) a wostatnych Tupiskich rěčow (wioletnje) ale tež wěrjepodobne něhdyše rozšěrjenske kónčiny rěčow tuteje swójby (šěro-rosa)

Tupiske rěče su jedna z najdale rozšěrjenych indigenych rěčnych swójbow w nižinje na wuchodźe Južneje Ameriki. K jich rozšěrjenskim kónčinam słušeja abo słušachu wulke dźěle Brazilskeje, Paraguay, wuchodna Boliwiska, Francoska Guayana, dźěle sewjerneje Argentinskeje ale tež nakromne kónčiny w sewjerowuchodźe Peruwa a w juhowuchodźe Kolumbiskeje. Tupiske rěče so tučasnje wot wjele milionow ludźi rěča, při čimž rozšěrjenje jednotliwych hałuzow a rěčow je pak jara njerunostajne. Z wotstawkom najdalšo rozšěrjena hałuza der Tupiskich rěčow su Tupi-Guaraniske rěče. Mjeztym zo k tutej hałuzy słušaca paraguayiska Guaranišćina ma sama ca. 4 milionow rěčnikow, wučinja ličba rěčnikow wšěch wostatnych rěčow hromadźe mjeńše hač 200.000, a mnoholičbne tutych rěčow su wot wotemrěća pohrožene.

Klasifikacija[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Tupiske rěče so do dźesać hałuzow rozrjaduja, z kotrychž Tupi-Guaraniske rěče su z wotstawkom najdalšo rozšěrjene, mjeztym zo někotre druhe jenož jednu abo mało rěčow wobsahuja. Sćěhowaca přehladka naspomni wšě dźensa hišće rěčana abo dosahace dokumentowane wotemrěte rěče z jich dźensnišimi abo něhdyšimi rozšěrjenskimi kónčkami ale tež jich ličbu rěčnikow.[1]

  • Tupiske rěče
    • Arikém-hałuza
      • Karitiána (ca. 200 w Rondônia)
      • Arikém (wotemrěta, něhdy w Rondônia)
    • Awetí-hałuza
    • Juruna-hałuza
      • Juruna (Yuruna, Yudya) (ca. 200 w Mato Grosso; něhdy w Pará)
      • Xipáya (2 w Pará)
      • Manitsawá (wotemrěta, něhdy w Mato Grosso)
    • Mawé-hałuza
      • Mawé (Maué, Sateré-Mawé) (6.000 w Amaconasu)
    • Mondé-hałuza
      • Mondé (małko rěčnikow w Rondônia)
      • Aruá (małko rěčnikow w Rondônia)
      • Gavião (Ikõro, Digüt) (ca. 350 w Rondônia)
      • Suruí (Paitér) (ca. 450 w Rondônia a Mato Grosso)
      • Cinta-larga (ca. 600 w Mato Grosso a Rondônia)
      • Zoró (ca. 300 w Mato Grosso)
    • Mundurukú-hałuza
    • Puruborá-hałuza
      • Puruborá (Boruborá) (małke w Rondônia)
    • Ramaráma-hałuza
      • Káro (Arara, Urukú, Itogapúk, Ntogapíd, Ramaráma) (ca. 200 w Rondônia)
      • Urumí (wotemrěta, něhdy w Rondônia)
    • Tuparí-hałuza
      • Tuparí (ca. 300 w Rondônia)
      • Wayoró (Ajurú) (ca. 80 w Rondônia)
      • Mekéns (ca. 150 w Rondônia)
      • Makurap (najskerje ca. 700 w Rondônia)
      • Sakirabiát (najskerje ca. 70 w Rondônia)
      • Kepkiriwát (wotemrěta, něhdy w Rondônia)
    • Tupi-Guaraniska hałuza
      • Podskupina 1 (Guaraniska podskupina)
        • Chiriguano-narěčny cluster (w Boliwiskej zwjetša [boliwiska] Guaranišćina) (ca. 50.000 w Boliwiskej, ca. 15.000 w Argentinskej, ca. 2.000 w Paraguayju)
          • Avá (w Paraguayju Guarayu) (w Boliwiskej, Argentinskej, Paraguayju)
            • Chané-narěč
            • Tapieté-narěč
          • Izoceño (w Boliwiskej)
        • Guayakí (Aché) (ca. 850 w Paraguayju)
        •  [sćěhowace rěčne formy tworja skupinu wusko přiwuznych warietetow, za kotrež njeje žane wosebite nadwopřijeće]
        • Xetá (nimale wotemrěta, w Paraná)
      • Podskupina 2
        • Guarayu (ca. 5.000 w Boliwiskej)
        •  [sćěhowace rěčne formy tworja skupinu wusko přiwuznych warietetow, za kotrež njeje žane wosebite nadwopřijeće]
          • Sirionó (ca. 500 w Boliwiskej)
            • Yuqui-Dialekt (ca. 150 w Boliwiskej)
          • Jorá (Hora) (wotemrěta, něhdy w Boliwiskej)
      • Podskupina 3
        • Tupí (wotemrěta, něhdy w pobrjóžnych kónčinach wot São Paulo)
          • Tupí Austral (Língua Geral Paulista) (něhdy w krajnym znutřkownym wot São Paulo a wostatneje južneje Brazilskeje)
        • Tupinambá (wotemrěta, něhdy w brazilskich pobrjóžnych kónčinach wot Rio de Janeiro hač Pará)
          • Nheengatú (Língua Geral Amazônica) (ca. 3.000 w Amaconasu; něhdy podłu wobchadnych pućow w cyłej rumnosći Amaconasa)
          • Kokáma/Omáwa
            • Kokáma (najskerje znajmjeńša 2.000 w Peruwje, ca. 50 w Amaconasu, ca. 20 w Kolumbiskej)
            • Omáwa (wotemrěta)
            • Kokamíya (małko rěčnikow w Peruwje)
      • Podskupina 4
        • Avá (Canoeiro) (ca. 100 w Tocantins)
        • Akwáwa-narěčny cluster
          • Asuriní do Tocantins (Asuriní do Trocará) (ca. 200 w Pará)
          • Suruí do Tocantins (Suruí do Pará) (ca. 150 w Pará)
          • Parakanã (ca. 350 w Pará)
        • Tapirapé (ca. 200-350 w Mato Grosso)
        • Tenetehára-narěčny cluster
          • Guajajára (ca. 10.000 w Maranhão)
          • Tembé (ca. 100-200 w Maranhão a Pará)
      • Podskupina 5
        • Araweté [doskónčna klasifikacija hišće njeje wěsta] (ca. 200 w Pará)
        • Asuriní do Xingu (ca. 70 w Pará)
        • Kayabí (ca. 800 w Mato Grosso a Pará)
      • Podskupina 6
        • Apiaká (ličba rěčnikow njeje znata, w Mato Grosso)
        • Kawahíb-narěčny cluster
          • Amondawa (ca. 50 w Acre a Rondônia)
          • Karipuna (12-15 w Acre a Rondônia)
          • Juma (9 w Amaconasu)
          • Parintintín (ca. 130 w Amaconasu)
          • Tenharím (ca. 260 w Amaconasu)
          • Uru-eu-wau-wau (ca. 100 w Rondônia)
      • Podskupina 7
        • Kamayurá (Kamaiurá) (ca. 270 w Mato Grosso)
      • Podskupina 8
        • na sewjer Amaconasa
          • Emerillon (ca. 200 w Francoskej Guayanje)
          • Wayampi (ca. 650 w Francoskej Guayanje, ca. 500 w Amapá, ca. 10 w Pará)
          • Zo'é (prjedy Poturu) (ca. 180 w Pará)
        • na juh Amaconasa
          • Anambé (nimale wotemrěta, w Pará)
          • Guajá (ca. 350 w Maranhão)
          • Urubú-Kaapor (ca. 500 w Maranhão)
          • Takunyapé (wotemrěta, něhdy w Pará)
          • Turiwára (najskerje wotemrěta, něhdy in Pará)
          • Amanayé (najskerje wotemrěta, něhdy w Pará)

Nóžki[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

  1. Žórła za klasifikaciju a ličby rěčnikow: Aryon D. Rodrigues: Tupí, w: The Amazonian languages. Ed. by R. M. W. Dixon et al. Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press, 1999, S. 107-110; ale tež specielnje ta Tupi-Guaraniske rěče: Cheryl Jensen: Tupí-Guaraní, ibid., S. 125-133.

Literatura[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

  • Cheryl Jensen: Tupí-Guaraní, in: The Amazonian languages. Ed. by R. M. W. Dixon et al. - Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press, 1999. - ISBN 0-521-57021-2. - (Cambridge language surveys), S. 125-163.
  • Aryon D. Rodrigues: Tupí, in: The Amazonian languages. Ed. by R. M. W. Dixon et al. - Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press, 1999. - ISBN 0-521-57021-2. - (Cambridge language surveys), S. 107-124.
Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije