Etrušćina

Rasna
Etrušćina

kraje	Toskana (Italska)
mortwa	wot lěta 410
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	njejasna
rěčne kody
ISO 639-3 (SIL):	ett
komentar
pochad je njeznaty
karta
Rěčne teritorije w Italskej 6. lětstotka p.Ch.

Etrušćina, rěč antikskich Etrušćanow, je mortwa a mysteriozna rěč: hačrunjež znajemy wurjekowanje rěče, dokelž naš alfabet z etruskeho pochadźa, znajemy jenož woznam mało słowow. Wjele Romjanow znaješe etrušćinu, ale bohužel pisachu jara mało wo tutej rěči.

Teksty

Etrušćenjo hižo mějachu literaturu, a jich rěč znajmjeńša měšnicy hač do lěta 410 wužiwachu. Ale nětko je jich rěč zwjetša wěc někotrych słowow na rowach a wazach.

Najdlěši tekst, kotryž je nam znaty, je Liber Linteus, kniha z płata z 1300 słowami. Nichtó njemóže ju čitać. Kniha bu jako wobwjaz mumije w Egyptowskej namakana.

Najdlěši dwurěčny tekst su Tafle z Pyrgi w etrušćinje a fenicišćinje. Wobsteji jenož ze 40 słowow a etruski tekst njeje posłowny přełožk fenicišćiny. Štyrceći słowow jasnje njedosaha, zo by rěč wobknježiło.

Gramatika

Struktura abo gramatika etrušćiny je zdźěla jasna. Na kóždy pad njeje indoeuropska rěč, ale je snadź daloka kuzina.

Deklinacija

Po Helmut Rix (→ Lit.) móžeja w Etrušćinje sćěhowace pady rozeznawać (V steji w sćěhowacym za wokal):

Nominatiw: prózdny sufiks (zakładna forma)

Akuzatiw: při nomenach identiski z nominatiwom; jenož při pronomenach přez -n(i) so hodźi woznamjenjeć

Genitiw : -(V)s; -(a)l

Lokatiw: -i

Ablatiw : -is; -(a)ls

Pertinentiw : -(V)si; -(a)le

Plural so při substantiwach z pomocu sufiksa -(V)r resp. -χva/-cva/-va/-ua markěruje. Pluraliske markěrowadło steji před kazusowym markěrowadłom.

Konjugacija

Njeeksistuja w Etrušćinje žane wosobowe kóncowki, ani numerus (singular abo plural) subjekta so njewoznamjenjatej.

ame woznamjenja na př. „sym, sy, (wón/wona/wono) je; smy, sće, su“.

Prezens: -e

Preteritum aktiw: -ce

Preteritum pasiw: -χe

imperatiw: = werbalny zdónk

Konjunktiw: -a

Necesitatiw: -ri

Werbalne nomina so přez wutworja: -u (rezultat), -θ (runočasnosć), -as (předčasnosć), -e (infinitiw).

Pochad

Etrušćinu maja za izolowanu rěč: najebać slědźenja wjacorych rěčespytnikow a amaterow, nichtó dotal njenamaka přiwuzne etrušćiny, wothladane wot hišće njeznaćišeje lemnišćiny a retišćiny. Etrušćina bě snadź čłon rěčneje swójby, kotraž bě před přichadom Indoeuropjanow před 4000 lětami wot Italskeje hač do Anatoliskeje rozšěrjena.

Stawizny

Etruščenjo něhdy knježachu nad Romjanami (hač do lěta 509 př.n.l.č.), mjeztym toho Romjanam swoje pismiki a cyfry wučachu. Ale naposledk dobychu Romjenjo a knježachu nad Etruščanami (a druhimi krajemi wokoło Srjedźozemskeho morja). Etrušćenjo wuknjechu łaćonšćinu a počasu zabywachu swoju rěč.

Etrušćina bě wšědna rěč hač do lěta 200 př.n.l.č. a bě liturgiska rěč hač do 5. lětstotka po n.l.č. Poslednje znate wužiće etrušćiny pochadźa z lěta 410, hdyž měšnicy etrušćinu rěčachu, zo bychu błysk přećiwo zapadnym Gotam wołali.

Słowoskład

Z etrušćiny pochadźeja slědowace łaćonske słowa: antenna, aprilis, arena, scena, taberna, tunica, autumnus, littera, mantissa, mundus, persona, popolus.

Přikład:

  cnl nuthe malec larth cucrina lausisa
  zilathmechl rashnallaris celatinalau
  saclanc arnt luscniarnthal clanc

Cyfry w etrušćinje, prěnje šěsć buchu na kóstkach namakane:

1 thu

2 zal

3 ci

4 huth

5 mach

6 ša

7 semph

8 cezp

9 nurph

10 šar

Knihi

• Liber Linteus
• złota kniha ze šěsć łopjenow, kotraž je wustajena w měsće Sofija

Žórła

• Helmut Rix: Etruskische Texte, 2 Bände. Narr, Tübingen 1991. ISBN 3-8233-4476-5
• Helmut Rix: Rätisch und Etruskisch. Institut für Sprachwissenschaft der Universität. Innsbruck 1998. ISBN 3-85124-670-5
• Helmut Rix: Die Etrusker - Schrift und Sprache. w: Mauro Cristofani: Die Etrusker. Belser Verlag, Stuttgart, Sonderausgabe 2006. ISBN 3-7630-2270-8
• Mauro Cristofani: Die Etrusker, Geheimnisvolle Kultur im antiken Italien, Belser Verlag, Stuttgart, Sonderausgabe 1995, ISBN 3-7630-2330-5, strony 210-238

Eksterne wotkazy

• Klub za přełozowanje etrušćiny załoženy wot Stefana Kalba (jendźelsce)