Duchcov

**Duchcov**
	Duchcov na karće Čěskeje Duchcov
	Duchcov na karće Čěskeje Duchcov
Wopon
	wopon
	wopon
Zakładne daty
stat	Čěska
kraj	Wusće
okres	Teplice
wysokosć	201 meter n.m.hł.
přestrjeń	15,40 km²
wobydlerstwo	8.398 (1. jan 2018)
hustosć zasydlenja	545 wob. na km²
póstowe čisło	419 01
Zarjadnistwo
adresa	Náměstí republiky 5 419 37 Duchcov
webstrona	duchcov.cz
Politika
měšćanosta	Jitka Bártová

50.60416666666713.748055555556

Koordinaty: 50° 36′ S, 13° 45′ W

Duchcov (němsce Dux) je město z něhdźe 9.000 wobydlerjemi a leži we wokrjesu Teplice w sewjeročěskim regionje Ústí pod Rudnymi horami, wósom kilometrow juhozapadnje wot Teplic.

Stawizny[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Prěnje pisomne naspomnjenje sydlišća "Tockczaw" pochadźa z lěta 1240, sydlišćo bu wšak najskerje hižo w 11. lětstotku^[2] załožene. Pozdźišo bu sydlišćo do Duchczow a Dux přemjenowane. Po započatku hórnistwa wosrjedź 14. lětstotka wobsydlowaše dale a bóle němskich hórnikow dotal čěske město. Hižo w lěće 1389 staješe němske wobydlerstwo mnohotu měšćanow. Nimo toho měješe město sylna židowsku wosadu. W lěće 1390 bu prěnja šula zahajena, nawjedowana wot Mištra Jakoba. W tym času bě tež hižo měšćanostu a sudnistwo starcow. Nimo romaniskeje cyrkwje Swj. Jurja twarješe Agatha von Schumburg dominikanski klóšter, kotryž bu za husitske wójny zaso rozpušćeny. Hač do lěta 1398 słušeše Duchcov knjezam z Riesenburga, potom kupi jón Wilhelm z Wettina wot dospołnje zadołženeho Borsa VI.. dokelž so wikowanje bjez kralowskeho schwalenja wotměwaše, bě Duchcov předmjet lětdźesatki dołheje zwady. W lěće 1412 přechadźa město na čěskeho krala Wjacław IV.. Na zakładźe měroweho zrěčenja mjez markhrabjemi z Mišna a čěskej krónu bu město w lěće 1417 zaso Němcam přeswojene.

Za husitske wójny bu město po bitwje mjez Andreasom Prokopom (Holý) a Bjedrichom II. Sakskeje wotpalene. Hakle po kóncu husitskich wójnow dóńdźe k znowanatwarjej. W samsnym času pokročowachu zwady mjez čěskej krónu a markhrabjemi z Mišna, doniž njebu Duchcov 27. meje 1459 z Egrowym zrěčenjom doskónčnje Čecham přizamknjeny. 12. septembra 1460 buchu měšćanske priwilegije potwjerdźene, města dósta wot čěskeho krala Jurja z Podźebrad měšćanski wopon a zygl kaž tež piwarske prawo. Zarjadowanje bu Zbynku Zajacej z Hasenburga a potom Prokopej z Rabštejna přenjesene. Přez nabožinske wójny w Čechach dóńdźe zaso a zaso k wojerskim konfliktam. Poslědnik Prokopa, Hendrich z Rabštejna, wohrozy samo wobsydstwa sakskich wójwodow, kotřiž na to chłostanske wuprawy do Čech přewjedźechu.

Po wujednanju sydlowachu knježa Kapler ze Sulewic na hrodźe, kotřiž potom w lěće 1491 do města přesydlowachu. W lěće 1512 twarjachu nowi knježa renesancnu radnicu w měsće. W lěće 1527 bu Duchcov znowa předaty, tónkróć na Depolta Popela z Lobkowic. Wjacław Popel z Lobkowic wutwarješe měšćansku twjerdźiznu Sulewičanow do hrodu.

Za čas Třicećilětneje wójny dóńdźe k wjacorym wobsadźenjam přez Šwedsku, kotřiž 5. awgusta 1634 wulki dźěl města wotpalachu. Po tym zo posledni bě knježacy Lobkowičan Franc Józef bjez dźěći zemrěł, přewza jeho wudowa Polyxena z Lobkowic (rodźena z Talmberga) město, kotraž w lěće 1642 hrabju Maksimiliana z Wallenštajna za muža wza. Jeho naslědnik, biskop Hradca Kraloweje Jan Bjedrich z Waldštajna da w lěće 1671 piwarnju twarić a złahodźi po swojim pomjenjenjom za Praskeho arcybiskopa swojim poddanam roboćanstwo. Dochody z robotow a dalšich financnych dawkow słušachu nětko měsće. W lěće 1675 bu prěnja piwarnja natwarjena, w lětach 1675-1695 bu hród dospołnje renowěrowany. Po smjerći Jana Bjedricha přewza jeho bratr Arnošt Józef z Waldštajna knjejstwo. Jeho nefa Jan Józef z Waldštajna sta so w lěće 1707 z uniwersalnym namrěwcom.

Dwě lěće po spočatku jeho regentstwa, 10. awgusta 1709, so wulki dźěl města wotpaleše, inkluziwnje stareje radnicy. W samsnym času dožiwješe město swój najwjetši rozmach pod nowym wobsedźerjom. Hród bu wo dwě bóčnej křidle rozšěrjeny, w lěće 1721 bu cyrkej swj. Marije dotwarjena a 12. septembra 1722 wot Litomjeričanskeho biskopa Jan Adam Wróćisław z Mitrowic poswjećena. W lěće 1723 so twar cyrkwje swj. Borbory zakónči a w lěće 1728 tón hrodowskeho hospitala z cyrkwju Marije donjebjeswzaće. Ale tež za hospodarski rozmach so Jan Józef staraše. W lěće 1713 załoži manufakturu za zhotowjenje bronjow. W hrodźe zahaji Waldštajnowu galeriju. W lěće 1731, po jeho smjerći, přewza jeho nefa Franc Józef z Waldštajna namrěwstwo.

Tež wón wobohaći Duchcov wo mnoholičbne wuměłske twórby, mj. dr. přez sochi z dźěłarnje Matthiasa Bernharda Brauna. Po wubuchu mora, na kotryž tež jeho mandźelska Josefa zemrě, da morowy stołp Swjateje trojicy natwarić.

W Sydomlětnej wójnje bu město, w kotrymž mjeztym Emanuel Filibert z Waldštajna knježeše, přez pruske wójsko dospołnje wurubjene. Po wójnje natwari hrabja w Duchcovje nohajcarnju. W lěće 1763 bu prěni brunicowy šacht do słužby stajeny.

Zdźěłany Józef Korla Emanuel z Waldštajna nastupi w lěće 1774 jeho naslědnistwo. Wobdawaše so rady z wuměłcami a wědomostnikami. W lěće 1785 přinjese filozofa, swětodundaka a dyrdomdejnika Giacomo Casanova na hród. Tón přebywaše třinaće lět jako hrodowski bibliotekar w Duchcovje, hač do swojeje smjerće w lěće 1798. Z tutoho časa pochadźa wulki dźěl jeho wozjewjenkow. Tež Friedrich Schiller, Johann Wolfgang von Goethe, Ludwig van Beethoven a ruski car Aleksander I. ličachu k hosćam Józefa Korle Emanuela z Waldštajna.

Po jeho smjerći w lěće 1814 přewza jeho bratr Adam z Waldštajna, wuznamny botanikar, knjejstwo. Přetwarješe hród w klasicistiskim stilu, załožeše jendźelski park w hrodowskej zahrodźe a natwarješe hrodowski muzej. W slědowacych lětach dóńdźe přez zahe smjertne pady ke chwatnej wotměnje w knjejstwje.

Pod Antonom z Waldštajna wopytowachu hród zaso wuměłcy, mjez nimi tež spisowaćel František Palacký a Fréderić Chopin. Tež město měnješe so a powjetšeše so. Stare wrota buchu wottorhnjene a nastawachu nowe předewzaća, mjez nimi w lěće 1849 cokorownja a škleńčernja. W lěće 1853 so pórclinowa manufaktura mějićela Eduarda Eichlera přida.

W prusko-rakuskej wójnje přinjesechu přećahowace wójska choleru do Duchcova. W druhej połojcy 19.lětstotka bu železnica natwarjena a w meji 1867 zahajena. Duchcov sta so z tym z wažnym wobchadnym křižnišćom.

Duchcov stawaše so přez wudobyte wuhlo, cyhelnicy, wapnownje, lijernje, keramikowe fabriki a pozdźišo škleńčernje z wažnym industrijowym městom. Hórnistwo wjedźeše dźeń a wjace ludźi do Duchcova a bě nimale tež jeho zahin. Přez wudobywanje a podrywanje dyrbjachu so zaso a zaso dźěle města wottorhować. Industrielny rozmach wuskutkowaše so tež na ličbu wobydlerstwa. Měješe Duchcov spočatk 19. lětstotka hišće 772 wobydlerjow, běchu to w lěće 1900 hižo 11.921. Češa tworjachu tehdy jenož mjeńšinu.

Industrija wšak trjebaše tež derje wukubłanych fachowych dźěłaćerjow. W lěće 1872 bu tohodla hórniska fachowa šula załožena. Ale hórnistwo tež wopory požada. Při hórskich njezbožach w lětach 1879, 1893, 1900 a při najwjetšim 3. januara 1934 přińdźe přez 240 hórnikow wo žiwjenje. Kónc 19. lětstotka bu Duchcov na telefonowu syć (1881), elektriske wobswětlenje do słužby stajene (1892) a póstowy zarjad zahajeny (1893). Dalše zjawne twarjenja buchu zjawnosći přepodate, tak w lěće 1896 měšćanski muzej a wobwodne hejtmanstwo. W lěće 1902 so ewangelska cyrkej poswjeći, planowana wot Drježdźanskeju architektow Schilling & Graebner, w lěće 1911 so wobwodna chorownja přida a w lěće 1914 twarjenje gymnazija.

Po załoženju Čěskosłowakskeje w lěće 1920 ličeše město Duchcov 12.513 wobydlerjow, mjez nimi 5.965 Čechow, 1. decembra 1930 13.040 wobydlerjow, 17. meje 1939 bě 9.646 a 22. meje 1947 8.229 wobydlerjow.

Duchcov njeje so w času do Druheje swětoweje wójny z wjetšinu Sudetskoněmskej stronje Konrada Henleina přidružił. W lěće 1933 steješe na čole němski antifašist a socialdemokrat Karl Schlein, kiž krótko do okupacije města 9. oktobra 1938 do eksila do Šwedskeje ćekny. Po wobsadźenju sćahny so najwjetši dźěl čěskeho wobydlerstwa do nutra kraja wróćo. Po wuswobodźenju přewza 8. meje 1945 Čěskosłowakski narodny wuběrk pod wjednistwom Josefa Skalníka dóńty města.

Pod wobtřělenjom Čerwjeneje armeje so 10. meje 1945 cyrkej přizjewjenje swj. Marije wupalowaše a z njej so někotre hódnotne pokłady zhubichu. Na zakładźe Benešowych dekretow bu tón dźěl wobydlerstwa, kotryž njebě so přećiwo Čěskosłowakskeje přez nacionalsocialistow wuprajił, w lěće 1945 wuswojeny a wuhnaty. Hakle poněčim dóńdźe k zasydlenju z čěskim wobydlerstwom. Pod komunistiskim režimom dóńdźe k dalšim zničenjam kulturnych pomnikow, kotrež dyrbjachu hórnistwa dla preč, na př. najwjetši dźěl hrodowskeho parka, hospital a cyrkej Marije donjebjeswzaće. Ale tež wobchadne puće buchu wottorhnjene a jenož zdźěla zaso natwarjene. Hakle w dźewjećdźesatych lětach 20. lětstotka dóńdźe k restawrowanju kulturnych a pomnikowych objektow.

Dźensa je Duchcov přez swoju bliskosć k přirodoškitnym kónčinam wuchadźišćo za aktiwity w swobodnym času.