Alfabet guaranišćiny
Alfabet guaranišćiny (guaranisce achegety) je do dalokeje měry fonetiski alfabet, kotryž so za pisanje guaranišćiny wužiwa, kotraž so předewšěm w Paraguayju a jeho susodnych krajach rěči.
Pismiki[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Alfabet guaranišćiny wobsteji z 33 pismikow:
- A, Ã, CH, E, Ẽ, G, G̃, H, I, Ĩ, J, K, L, M, MB, N, ND, NG, NT, Ñ, O, Õ, P, R, RR, S, T, U, Ũ, V, Y, Ỹ, '.
Jich mjena su:
- a, ã, che, e, ẽ, ge, g̃e, he, i, ĩ, je, ke, le, me, mbe, ne, nde, nge, nte, ñe, o, õ, pe, re, rre, se, te, u, ũ, ve, y, ỹ, puso[1]
Šěsć pismikow "A", "E", "I", "O", "U", "Y" předstaja wokale. Warianty z tildu su wotpowědowace nazale. Apostrof " ' " (Puso mjenowany), předstaja laryngalny kyrkowy łusk. Wšě dalše pismiki (inkluziwnje "Ñ", "G̃" a digraf) su konsonanty.
Łaćonske pismiki B, C a D wužiwaja so jenož jako dźěl digrafa, mjeztym zo so F, Q, W, X a Z scyła njewužiwaja. Pismik "L" a digraf "RR" wužiwatej so zwjetša jenož w słowach, kotrež su ze španišćiny wupožčowane, přez španisku fonetiku wobwliwowane abo su njewokalne napodobnjowanje zwukow. Španiski digraf "LL" so w guaranišćinje njewužiwa.
Pismiki z tildu wot "E", "I", "U", "Y" a "G" w pismach ISO Latin-1 k dispoziciji njesteja. Pismik "G" z tildu samo jako předzhotowjena pismikowa kombinacija w znamješkowej sadźbje njeje. W digitalnych wokolinach, w kotrychž tute glyfy njejsu k dispoziciji, so tilda často hłownemu pismikej postponuje ("E~", "I~", "U~", "Y~", "G~") abo so wersija z cirkumfleksom wužiwa ("Ê", "Î", "Û", "Ŷ", "Ĝ").
Akut "´" so jako diakritiske znamješko wužiwa, zo by přizwukowanje (muanduhe) pokazowało. Jeli so žadyn akcent njestaja, so poslednja złóžka přizwukuje. Přikłady: syva [sy'va] ("čoło"), áva ['ava] ("włosy"), tata [ta'ta] ("woheń"), tái [taj] ("popjerjeny").
Stawizny[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Hač do španiskeho dobyća Južneje Ameriki w 15. lětstotku, Guaraní pismo njemějachu. Prěnje guaraniske teksty buchu wot jezuitskich misionarow pod wužiwanjom łaćonskeho alfabeta napisane. Měšnik Antonio Ruíz de Montoya dokumentowaše rěč mjez druhim w swojimaj knihomaj Tesoro de la lengua guaraní (Guaranisko-španiski słownik, ćišćana w lěće 1639) a Arte y bocabvlario de la lengua guaraní (kompendij gramatiki a słownik, ćišćany w lěće 1722).
Alfabet a pisanje, kotrež buštej w tutymaj zažnymaj knihomaj wužiwanej, běštej inkonsistentnej a stej so signifikantnje wot moderneho alfabeta a moderneho pisanja rozeznałoj. W lěću 1867 zasadźi Mariscal Francisco Solano López, tehdyši prezident Paraguayja, wuběrk za regulowanje spisowneje rěče. Ale wuběrk njebě wuspěšny.
Pismo bu w jeho dźensnišej formje w lěće 1950 wot rěčneho kongresa guaranišćiny w Montevideo na iniciatiwje wot Reinaldo Decoud Larrosa zrjadowane. Tutón standard woblwiwowaše so přez notaciju mjezynarodneho fonetiskeho alfabeta a wužiwa so nětko wšudźe w Paraguayju.
Při wšěm hišće eksistuje njepřezjednosć mjez literatami wo detailach tutoho standarda. Někotři eksperća měnja, zo digraf "CH" měł so do "X" změnić a pismik "G" z tildu so přez jednory "G" narunać a tilda měła na susodny wokal přeńć.
Guaraniske mjeno za alfabet, achegety, je neologizm, kotryž bu z a-che-ge (mjena prěnich třoch pismikow) a ty, kotryž "zeskupjenje", "ansambl" woznamjenja, wutworjeny.